Powrót do

Betonowa granica

dodany: 01.05.2002 | autor: Wojciech Miśko

Artykuł przedrukowany z dodatku Turystyka Wielkopolskiej Gazety Wyborczej z dnia 10-11 marca 2001. Przedruk za zgodą Autora i Redakcji.

W latach poprzedzających wybuch II wojny światowej rząd Czechosłowacji przeznaczył ogromne środki na zbudowanie betonowej zapory wzdłuż granic oddzielających ziemie młodej Republiki od faszystowskich Niemiec. Dlaczego zdecydowano się na ten ogromny wysiłek? Gdzie można zobaczyć to co do dzisiaj pozostało z betonowych umocnień?

Każdy, kto przemierzał szlaki Gór Orlickich lub czeskich Karkonoszy trafił zapewne choć raz na ukryte w lesie betonowe bunkry. Bardziej dociekliwi turyści bez trudu odszukają całe ciągi, podobnych do siebie, betonowych schronów. Warto zainteresować się nimi bliżej. Stanowią bowiem przykład oryginalnych konstrukcji obronnych. Najciekawsze i największe twierdze graniczne powstały wokół Ziemi Kłodzkiej. Turystów odwiedzających północne Czechy zachęcam do przekonania się o ogromie prac podjętych przed wojną. Przygraniczne czechosłowackie umocnienia to jedna z największych i zarazem najnowszych atrakcji leżących często zaraz za naszą południową granicą. Najnowszych, bowiem dopiero od kilku lat powstają szersze opracowania dotyczące linii czechosłowackich umocnień z lat 1935-1938.

10.000 schronów

Jak doszło do powstania w ciągu trzech lat ponad 10.000(!) mniejszych i większych budowli obronnych? W połowie lat trzydziestych wszystko wskazywało na istnienie realnego zagrożenie spokoju sąsiadów przez hitlerowskie Niemcy. Wtedy to władze ówczesnej Czechosłowacji podjęły decyzję o umocnieniu granic państwowych. Plan wzmocnienia granic odpowiadał ówczesnym wyobrażeniom co do zasad prowadzenia i przebiegu przyszłego konfliktu zbrojnego. Cel zamierzano osiągnąć poprzez wybudowanie wzdłuż granic z Austrią i Niemcami umocnień betonowych i ziemnych. Cała linia umocnień miała składać się z kilku tysięcy samodzielnych schronów dla piechoty, lekkich przygranicznych umocnień (po kilka osób załogi i dwa, trzy karabiny maszynowe z odpowiednim polem ostrzału) oraz kilkunastu dużych zespołów obiektów zwanych twierdzami artyleryjskimi.

Twierdze artyleryjskie

Każda z nich składała się z kilkunastu lekkich schronów oraz kilku najcięższych schronów bojowych połączonych siecią podziemnych korytarzy, wzdłuż których rozmieszczono sale i pomieszczenia umożliwiające zakwaterowanie i długotrwałą obronę specjalnie wyszkolonej załogi. Uzupełnieniem twierdz były pola minowe i zapory przeciwpiechotne oraz zapory i rowy przeciwczołgowe. Uzbrojenie każdej z twierdz było podobne i stanowiło je kilka haubic kalibru 100 mm ukrytych w potężnym schronie lub umieszczonych na wysuwanych wieżach pancernych oraz szereg ciężkich karabinów maszynowych i miotaczy min także zabezpieczonych żelazobetonowymi kopułami przed ogniem nieprzyjacielskim. Donośność haubic miała wynosić około 12 km, zatem w polu rażenia dział były także cele na terenie ówczesnych Niemiec. Opisywane twierdze są bez wątpienia najciekawszymi obiektami obronnymi. Dość powiedzieć, że załoga każdej z nich miała liczyć około 400 żołnierzy ukrytych w podziemnym miasteczku. Walkę obronną mieli prowadzić przy pomocy karabinów, armat i moździeży doskonale zabezpieczonych w betonowych strzelnicach przed ogniem nieprzyjaciela.

Uszczelnianie granic

Cała linia obronna miała składać się z lekkich obiektów (LO), ponad tysiąca ciężkich obiektów (TO) i kilkunastu twierdz. Realizację planów rozpoczęto w 1935 roku od budowania lekkich obiektów wzorowanych na schronach francuskich z końca lat dwudziestych. Zamierzano także wzmocnić granice z Polską i Węgrami, lecz tu zaplanowano wybudowanie tylko lekkich umocnień. Projekt obrony zakładał powstrzymywanie wojsk nieprzyjaciela tak długo, by możliwa była pełna mobilizacja armii czechosłowackiej, przeniesienie ważnych zakładów przemysłowych na bezpieczne tereny Republiki oraz danie czasu sojuszniczej Francji na przyjście z pomocą. Jak zawodne były te rachuby okazało się pod koniec lat trzydziestych.

Plan zielony

Granicę zamierzano tak uszczelnić, by w pełni zasługiwała na popularną w przedwojennej Czechosłowacji nazwę użytą w tytule - betonowa granica. Jednak do 1938 roku nie udało się zakończyć budowy systemu umocnień. Zgodnie z Planem Zielonym oddziały Wehrmachtu miały dokonać w 1938 roku zbrojnej agresji na tereny Czechosłowacji. Oczywiście Hitler wiedział o istnieniu czechosłowackich umocnień. Znając jednak tylko w przybliżeniu ich trwałość, starał się osiągnąć swoje cele bez konieczności bezpośredniego przełamywania betonowych umocnień. Cel osiągnął 29 września 1938 roku. W Monachium podpisano umowę, która upoważniała hitlerowskie Niemcy do aneksji części terytorium Czechosłowacji. Okrojona w ten sposób Republika była prawie bezbronna. W ręce Niemców dostały się olbrzymie ilości amunicji i uzbrojenia oraz prawie cały, choć niedokończony system umocnień.

Wyprawa do schronów

W ostatnich latach zwiedziłem wiele z nich i mogę stwierdzić, że los załogi schronów byłby w czasie wojny naprawdę ciężki. Oprócz ciasnoty, żołnierzom doskwierałby brak dobrej łączności oraz świadomość ograniczoności zapasów. Łatwo też sobie wyobrazić los żołnierzy po przełamaniu linii obronnych, a było to przecież tylko kwestią czasu. Nie wszystkie schrony są zabezpieczone i zamknięte. Próby penetracji nieznanych obiektów mogą być niebezpieczne. W ostatnich latach część schronów odnowiono, wyposażono tak jak w roku 1938 i udostępniono do zwiedzania. Wiele obiektów znajduje się w pobliżu głównego szlaku turystycznego Gór Orlickich - czerwonego szlaku zwanego Jiráskova cesta i nie ma większych problemów z dotarciem do nich, choć nie zawsze będzie można dojechać do nich samocho-dem. Przy Haničce, Dobrošovie i Boudzie, najważniejszych obiektach obronnych, znajdują się kioski, gdzie można kupić interesujące przewodniki po terenach umocnionych i materiały informa-cyjne wydane w ostatnich latach.

Twierdza Hanička

leży w lesie, niedaleko miasta Rokytnice v Orlických horach i składa się z sześciu bojowych obiektów na powierzchni połączonych siecią podziemnych korytarzy o długości 2 km. Pod ziemią umieszczono szpital, agregaty prądotwórcze, filtry, sale dowodzenia, ośrodki łączności oraz duże magazyny amunicji. W bocznych odnogach głównych korytarzy usytuowano pomieszczenia dla załogi twierdzy, którą miał stanowić specjalny oddział straży granicznej liczący 426 żołnierzy. Haničkę udostępniono zwiedzającym w roku 1995. Czas zwiedzania wynosi około 90 minut, bilet wstępu kosztuje 30 Kč. W podziemnych salach umieszczono wystawę elementów uzbrojenia i umundurowania armii czeskiej. Stan obecny obiektów twierdzy Hanička jest różny; zniszczenia spowodował czas, ćwiczenia strzeleckie Niemców oraz pozyskiwanie złomu z pancernych kopuł przez przedsiębiorstwa powojennej, komunistycznej Czechosłowacji. Samochód można zostawić na strzeżonym parkingu zlokalizowanym w Panskem Polu, na wschód od miasta Rokytnice. Dojście do umocnień zajmie około 30 minut leśną, oznakowaną drogą.

Twierdza Dobrošov

znajduje się kilka kilometrów za Nachodem w kierunku na Novy Hrádek. Obiekty tej twierdzy rozciągają się między miejscowościami Dobrošov i Běloves i tworzą jeden z najlepiej zachowanych i najbardziej interesujących fragmentów linii umocnień. Twierdza Dobrošov miała składać się z siedmiu najcięższych betonowych schronów, połączonych podziemnymi korytarzami. Do 1938 roku zdążono wydrążyć wszystkie chodniki i sale podziemne, lecz tylko połowę obetonowano. Wybudowano natomiast trzy duże naziemne schrony: Zelený, Můstek i Jeřab. Ogrom przedsięwzięcia oddaje opis schronu Zelený: potężna bryła betonu o długości 46 m i 16 m szerokości, grubość ścian i stropu dochodzi do 3,5 m(!). Przez teren twierdzy poprowadzono ścieżkę dydaktyczną o długości 5 km, przy której znajduje się kilka dobrych punktów widokowych.

Twierdza Bouda

nieopodal Těchonina. Największe muzeum czeskich umocnień. Jedyna twierdza w pełni wykończona pod względem budowlanym. Pięć żelazobetonowych schronów, których ściany miały grubość do 3,5 m i były odporne na wszystkie ówczesne środki rażenia, łącznie z bombami lotniczymi. W podziemnych korytarzach jeździła kolej wąskotorowa, która rozwoziła amunicję oraz zaopatrzenie dla załogi ukrytej w podziemnych salach. W podziemiach umieszczono także sypialnie dla 316 osobowej załogi, szpital, kuchnie, pomieszczenia techniczne, stacje filtrów, siłownie i magazyny amunicyjne. Jak wszystkie twierdze tak i Bouda uzupełniona była dużą liczbą mniejszych i lżejszych obiektów.

Wszystkie betonowe umocnienia budowane w XX wieku łączy jedno: przeogromny wysiłek ludzi oraz niewyobrażalne nakłady finansowe poszły w zasadzie na marne. Żadna z linii obronnych nie spełniła pokładanych w nich nadziei. Linię Maginota wojska niemieckie obeszły od północy, zaś schrony Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego okazały się Niemcom zbędne, gdyż to nie Polska była agresorem. A umocnienia czeskie dostały się Niemcom bez walki na mocy Układu Monachijskiego z 29 września 1938 roku. Betonowe pomniki przeszłości warto zwiedzić, choćby po to, by zobaczyć w jakich warunkach przyszłoby walczyć obrońcom Republiki Czechosłowackiej.

Przy okazji zachęcam gorąco do wyprawy w czeskie Góry Orlickie, nie tylko po to, by podziwiać betonowe schrony i twierdze. Tłok tu mniejszy niż w innych rejonach górskich, a atrakcji wiele i zimą i latem.

Informacje praktyczne

Szczegółową trasę zwiedzania można ułożyć na podstawie mapy Orlické Hory wydaną w skali 1:50000 przez Klub Turystów Czeskich. Noclegi w Górach Orlickich uzyskać dość łatwo w miejscowościach Deštne, Bedřihovka, Rokytnice oraz w schroniskach Masarykova Chata i Čihák. Czynne są turystyczne (piesze) przejścia graniczne w Zieleńcu (do Masarykovej Chaty) oraz w Niemojowie i Kamieńczyku. W niektórych twierdzach i schronach czynne są wystawy poświęcone czeskiej armii. Najczęściej schrony udostępniane są w soboty, niedziele lub święta. Wybierając się do nich trzeba sprawdzić godziny udostępniania. Dane można uzyskać w Internecie, np.: www.bunkry.cz lub w punktach informacji turystycznej. Telefon do IT w mieście Rokytnice v O.h. +420-(0)445-595-326, e-mail: info-servis@servis.cz, IT w Nachodzie – tel. +420-(0)441-420-420