Powrót do

Božena Němcová (cz)

dodany: 30.10.2005 | przygotowała: Magdalena Glanas

Twórczość Boženy Němcovej przypada na schyłek okresu noszącego w czeskich dziejach miano odrodzenia narodowego. Trwa on mniej więcej od ostatniej ćwierci XVIII wieku do połowy XIX stulecia. Božena Němcová (1820-1862) urodziła się w Wiedniu, jako dziecko służącej Czeszki i Niemca. Rodzice, pracujący na zamku, więcej swoją ambicją niż faktycznie, należeli do drobnych pańskich urzędników; przejęli także ich styl życia. Odnosi się to zwłaszcza do matki, w pretensjonalnym naśladowaniu pańskich obyczajów zapominającej o swojej czeskości. To, że wpływy te nie ukształtowały ostatecznie umysłowości młodej pisarki, było w dużej mierze zasługą babki, pod której opieką spędziła swoje dzieciństwo. Babka reprezentowała przeciwny pańskiemu świat wsi, jego nieuświadomioną, lecz rdzenną, ograniczoną czeskość wyrażającą się przede wszystkim w umiłowaniu ziemi rodzinnej, języka i obyczaju. Małżeństwo ze świadomym swojej czeskiej narodowości urzędnikiem niskiej rangi, przenoszonym ciągle z miasteczka do miasteczka, związane z tym częste zmiany miejsca pobytu zetknęły Němcovą bezpośrednio z budzącym się już na prowincji odrodzeniem narodowym i zbliżyły ją znowu do czeskiej wsi. Doniosłe znaczenie miał jej pobyt w Pradze w latach 1842-1845, gdzie zetknęła się ona z kręgami patriotycznej inteligencji i znalazła wsparcie dla swych dążeń samokształceniowych oraz zachętę do podjęcia działalności literackiej. Wtedy nie tylko ugruntowała się świadomość narodowa Němcovej, ale i jej wola czynnego udziału w całym ruchu.

Z racji swych poglądów popadła w konflikt ze sferami mieszczańskimi. Zarysował się on jeszcze na prowincji i pogłębił w czasie trwającego już do śmierci pobytu autorki w Pradze. Wraz z powrotem reżimu absolutystycznego spadły na Němcovą i jej męża prześladowania za działalność patriotyczną wśród ludu w 1848 roku. Następstwem tego była nędza materialna. Pisarka poznawała, co to los proletariusza i zarazem uświadamiała sobie jak wiele ludzi go z nią dzieli. Borykając się samotnie (jej męża przeniesiono na Węgry) z trudnościami materialnymi, odczuwała w pełni upośledzenie ówczesnej kobiety, nie przygotowanej do samodzielnego życia, pozbawionej prawa do równego z mężczyzną udziału w nim. Poznawała także wartość wykształcenia i wiedzy.

Przed tymi palącymi problemami stawiała ją rzeczywistość, lecz rozwiązań trzeba było szukać samodzielnie. Drogę, którą kroczyła Němcová – samouk, wskazywało jej dobre, szlachetne serce; ono kazało jej wierzyć w triumf dobra nad złem i rozwijało obrazy idealnego społeczeństwa.

Božena Němcová debiutowała wierszami patriotycznymi w latach 1843-1844, rychło jednak zwróciła się ku prozie, czerpiąc najpierw bezpośrednio ze źródeł ludowych. W latach 1845-1847 powstały Národní báchorky a povesti (Ludowe baśnie i podania), które odegrały ważną rolę w rozwoju jej talentu, kształtował się bowiem język i poetycka wyobraźnia pisarki. Dokładniejszym utrwaleniem materiału folklorystycznego są napisane w latach 1857-1858 Slovenské pohádky a povesti (Słowackie baśnie i podania).

Pierwsze opowiadania Němcovej: Dlouhá noc (Długa noc, 1846), Obrázek vesnický (Obrazek wiejski, 1847) i inne utrwalają, z widocznym sentymentem, zewnętrzne cechy środowiska wiejskiego; późniejsze: Baruška (Basia, 1852), Pomnenka šlechetné duše (Wspomnienie szlachetnej duszy, 1854), Sestry (Siostry, 1854), Karla (Karola, 1855), Divá Bara (Dzika Baśka, 1855) – to próby ludzkich portretów na wyraźniej zarysowanym tle społecznym, w którym już nie barwność ludowego obyczaju, ale bieda i krzywda ludzka stanowią czynnik istotny.

Szczytowym osiągnięciem Němcovej jest Babička (Babunia, 1855). Utwór ten pisany w latach nędzy materialnej, nieszczęść rodzinnych i własnej choroby był dla pisarki ucieczką w kraj lat dziecinnych, spędzonych w cichej dolince pod zamkiem, wśród wiejskiego ludu. Odżyła wtedy w pamięci postać babki, jej mądrość życiowa, dobroć, zharmonizowany pogląd na świat i jej szczera czeskość. Wszystko to wzbogaciła jeszcze Němcová wspomnieniami ze swoich późniejszych kontaktów ze wsią i wcieliwszy w nie własny sen o szczęśliwym świecie dobrych, prostych ludzi, dała pełny, nasycony barwami obraz życia ludu, którego główną przedstawicielką uczyniła babkę.

W późniejszych utworach Němcovej, mianowicie w powieści Pohorská vesnice (Podgórska wioska, 1856) i opowiadaniach: V zamku a v podzámčí (W zamku i podzamczu, 1857), Chudí lidé (Biedni ludzie, 1857), Dobrý človek (Dobry człowiek, 1858), dominuje aktualna problematyka społeczna: przeciwstawienie nędzy i bogactwa, ludu i panów, wynikające stąd konflikty, zarysowane nieraz bardzo ostro i z realizmem, rozwiązywane jednak z reguły utopijnie, na płaszczyźnie moralnej poprawy, przebaczenia, pojednania.

Przedwczesna śmierć, spowodowana ciężkimi warunkami życia, przerwała jej działalność pisarską w roku 1862. Božena Němcová stała się najbardziej narodową i najbardziej przez rodaków ukochaną pisarką. Wywarła ona głęboki wpływ na czeską umysłowość i całą późniejszą literaturę.

Bibliografia:
Józef Magnuszewski: Historia literatury czeskiej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s. 146-149.
Božena Němcová: Wybór obrazków i opowiadań, przeł. Józef Magnuszewski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1953, s. 3-35.