Powrót do

-> strona g³ówna

Zmej w tradycji bu³garskiej

dodany: 07.04.2007 | autor: Katarzyna Kulik


Aby przybli¿yæ postaæ zmeja (uwaga: pojêcia zmej i smok (змей, смок) – t³umaczone na jêzyk polski jako smok – w jêzyku bu³garskim opisuj¹ dwie ró¿ne istoty.), warto usystematyzowaæ podobieñstwa i ró¿nice pomiêdzy nim a wszystkimi pokrewnymi mu wê¿o- i smokopodobnymi istotami. A rodzinê zmej ma niema³¹.

Klasyfikacjê otwiera postaæ wê¿a (zmija) – cechy, jakie mu przypisuj¹ wierzenia ludowe, s¹ istotne równie¿ dla pozosta³ych istot mitycznych. Wystêpuj¹ zatem:
· Zwi¹zki wê¿a z ogniem i b³yskawic¹ (przedstawienie ogniska jako gniazda wê¿y, kszta³t cia³a a zygzakowata forma b³yskawicy),
· Zwi¹zki z wod¹ (pieœni o wê¿u ¿yj¹cym w zimnej studni; zaklinanie podczas obrzêdu przeganiania wê¿y: Bežte, zmii, u more, Eremija y pole!; przekonanie, ¿e ka¿de jezioro, Ÿród³o, rzeka ma za stra¿nika wê¿a; wielki w¹¿ ¿yj¹cy w morzu poœrodku ziemi),
· Zwi¹zki ze œwiatem podziemnym (piek³o to wielki w¹¿; zakopywanie siê w ziemi na czas snu zimowego, a¿ do œwiêta Zwiastowania Marii Panny – 25.03; przekonanie, ¿e wê¿e ¿yj¹ na cmentarzach, ¿ywi¹ siê wnêtrznoœciami, krwi¹ i oczami martwych),
· Zwi¹zki z istotami p³ci ¿eñskiej (nie ma mêskiego odpowiednika s³owa zmija, które oznacza³oby tê sam¹ postaæ; porównanie wê¿a do pierwszej kobiety, Ewy, w zaklêciach podczas przeganiania wê¿y we wsi B³agowec),
· Zwi¹zki z bogactwem (w¹¿ jest stra¿nikiem ukrytych w ziemi skarbów),
· Zwi¹zek z magia mi³osn¹ i medycyn¹ (czarownica gotuje ¿ywego wê¿a – tak jak on siê wije, tak maj¹ siê wiæ ch³opcy wokó³ jej córki; stosowanie skóry i serca wê¿a jako lekarstwa),
· W¹¿ jako postaæ mityczna o uniwersalnym charakterze (w¹¿-stra¿nik domu i gospodarstwa – rolê tê czêsto przypisuje siê smokom – takiego wê¿a siê nie zabija, poniewa¿ wró¿y to nieszczêœcie; jego pojawienie siê zapowiada œmieræ jednego z cz³onków rodziny. Istota ta ¿yje pod progiem lub pod ogniskiem, jest œlepa i niewidoczna, zwi¹zana czasem z osob¹ przodka-opiekuna).

Poza przestrzeni¹ kulturow¹, tak¿e w przyrodzie w¹¿ posiada cechy mityczne, np. w¹¿, który uk¹si cz³owieka, jest grzeszny i nale¿y go zabiæ. W¹¿ mo¿e wejœæ przez otwarte usta w cia³o œpi¹cego cz³owieka i tam ¿yæ. Aby siê go pozbyæ, nale¿y chorego obróciæ g³ow¹ w dó³ nad naczyniem z gor¹cym mlekiem, a wtedy zachêcony w¹¿ wyjdzie.

Bior¹c pod uwagê wszystkie jego w³aœciwoœci, w¹¿ posiada z³o¿ony ambiwalentny charakter, jest nosicielem przeciwstawnych cech: ³¹czy symbolikê wody i ognia, jest jednoczeœnie opiekunem i demonem, zwi¹zany zarówno ze œmierci¹, jak i p³odnoœci¹ i urodzajem.

Wierzenia ludowe wyznaczaj¹ szczególne miejsce smokowi (смок) – jest on nie tylko nieszkodliwym wê¿em, ale zajmuje samodzielne miejsce w systemie wyobra¿eñ. Znacz¹c¹ ró¿nic¹ w symbolice wê¿y i smoków jest przekonanie, ¿e po up³ywie 40 lat istotom tym wyrastaj¹ skrzyd³a: skrzydlate wê¿e udaj¹ siê do piek³a, by pomagaæ diab³u, podczas gdy smoki przeistaczaj¹ siê w zmeeve.

Gdy mówimy o opiekuñczej roli tych istot, nale¿y zwróciæ uwagê na drobn¹ ró¿nicê: w¹¿ jest stra¿nikiem domowego ogniska, a smok – pól uprawnych i winnic. Taki smok chroni gospodarstwo przed niepo¿¹danymi zjawiskami atmosferycznymi: gradem i nag³ymi opadami. Smok, który opiekuje siê miedz¹, nosi nazwê sinornik. Mo¿e on urzekaæ krowy swoim spojrzeniem i wysysaæ ich mleko. Istnieje równie¿ zwi¹zek miêdzy smokiem a cz³owiekiem. Czasem smok, smakosz mleka, wysysa mleko nie tylko krów, ale i karmi¹cych matek. Istniej¹ opowieœci o smokach, które potrafi¹ gwizdaæ jak ludzie i w ten sposób przeganiaj¹ burzê. Bywaj¹ i smoki, które przyjmuj¹ ludzk¹ postaæ, ¿eni¹ siê i maj¹ dwoje dzieci, które mog¹ przemieniaæ siê w zwierzêta.

Inne wyobra¿enia dotycz¹ skrzydlatych wê¿y z piekie³, czarnych wê¿y, które noc¹ wychodz¹ na powierzchniê i wyrz¹dzaj¹ ogromne szkody; Wywo³uje siê je wspominaj¹c ich imiê.

Wyjaœnienie ró¿nic pomiêdzy hal¹ i lamj¹ wymaga nieustannego konfrontowania, przeciwstawiania ich sobie, poniewa¿ czêsto postaci te nawzajem zamieniaj¹ siê rolami w zale¿noœci od regionu Bu³garii.

Hala (хала) wystêpuje pod postaci¹ czarnego ob³oku, chocia¿ czasem jest to jedynie jej atrybut. Takie zjawisko atmosferyczne niesie ze sob¹ zagro¿enie burz¹ gradow¹, wichur¹, ulew¹. Podczas lotu hala krzesi iskry. Jeœli ju¿ wystêpuje pod postaci¹ jakiegoœ stwora, potwór ten ma 3 g³owy: pierwsza krzesi ogieñ, druga powoduje burze i powodzie, trzecia odpowiada za jesienny grad. Czasem trójg³owa hala jest stra¿nikiem Ÿróde³ pitnej wody; pod tym wzglêdem przypomina wê¿a strzeg¹cego zbiorników wodnych.

Pojawia siê równie¿ wyobra¿enie o du¿ym wê¿u, ¿yj¹cym wœród ska³, lub o trójg³owym stworze z trzema ogonami; innym razem wyposa¿ony jest w 12 ogonów i 3 pary skrzyde³. Zdarza siê, ze hala, podobnie jak zmej, mieszka w pieczarach i zionie ogniem.

Lamja (ламя) jest postaci¹ zbli¿on¹ do hali, pe³ni podobne funkcje (wywo³uje groŸne zjawiska atmosferyczne, jest wrogiem zmeja, gospodarzem jezior i Ÿróde³). Tak jak hala, jest p³ci ¿eñskiej, wystêpuje jako siostra zmeja, córka hali itp. Ma psi¹ g³owê (czasem 3), cztery nogi, d³ugi wê¿owy ogon, skrzyd³a, a cia³o jej pokryte jest ³uskami; przypomina starogreckiego potwora Cerbera. Innym razem wystêpuje pod postaci¹ ciemnej mg³y. Czêsto zwraca siê uwagê na podobieñstwo obu postaci do wystêpuj¹cych w starogreckich bajkach stworów lamja i halaksa (λάμια, χ’άλαζα).

Szeroko rozpowszechniony jest motyw zabijania lamji przez œw. Jerzego (œwiêtego, junaka, braci-bliŸniaków, smoków-bliŸniaków) – w jednym przypadku pieœni zwi¹zane ze œw. Jerzym odnosz¹ siê do chrzeœcijañskiego charakteru ¿ywotu œwiêtego; w drugim – do czysto agrarnego charakteru pieœni.

W pierwszym przypadku potwór tamuje pr¹d rzeki i ¿¹da ludzkiej ofiary. Koniecznie wystêpuje te¿ postaæ dziewicy, któr¹ œwiêty ratuje przy pomocy cudu. W pieœniach o charakterze agrarnym lamja niszczy urodzaj; po odciêciu jej 3 g³ów, wyp³ywaj¹ 3 rzeki obfitoœci i urodzaju.

Zmej jest najwiêkszym wrogiem hal i lamji, wystêpuje jako dobry demon zjawisk atmosferycznych, obroñca swojego rodu i plemienia. Obraz smoka zwi¹zany jest z wierzeniami o wê¿ach (w tym o mitycznym opiekunie), wyobra¿eniami o zjawiskach atmosferycznych (grzmotach, gradzie, wichrach, mgle, deszczu i suszy) i urodzaju. Ponadto zwi¹zany jest z kultem martwych, mitami o bliŸniakach, walk¹ ze smokiem itp. Uwa¿a siê, ¿e zmej pe³ni³ funkcjê obronn¹, poniewa¿ posiada³ cechy totemicznego protoplasty (przemienia siê w p³on¹cego ptaka, który udaje siê do lasu, uwa¿anego przez S³owian za miejsce przebywania dusz pradziadów). Zwraca siê uwagê na podobieñstwo pomiêdzy zmejem a smokiem – zmej wystêpuje czasem zamiast smoka – stra¿nika miedzy (niektórzy rozró¿niaj¹ smoka – stra¿nika granic pól i zmeja – stra¿nika granic wsi), innym razem jako istota zwi¹zana ze zjawiskami atmosferycznymi. Zarówno smok, jak i zmej, przychylne ludziom demony, s¹ rodzaju mêskiego, podczas gdy wroga lamja i hala – ¿eñskiego, tzn. zwi¹zane s¹ z ¿eñskim wyobra¿eniem wê¿a (zmija). W pieœni kolêdowej wystêpuje motyw trzyletniej mg³y – œw. Eliasz prosi pozosta³ych œwiêtych, aby odszukali smoczych bliŸniaków, którzy j¹ przegoni¹.

Zmej mo¿e wystêpowaæ w dwóch postaciach: zoomorficznej i antropomorficznej. Pierwszy jest przedstawiony jako potwór ogromnych rozmiarów, ze skrzyd³ami i ogonem. Druga postaæ jest cz³owiekiem z ma³ymi skrzyde³kami pod pachami. Podczas burzy duch jego opuszcza cia³o i leci biæ siê z chmurami.

Zakochany zmej mo¿e przybraæ postaæ smoka – w pieœniach z okolic Szumen m³oda dziewczyna widzi dwa smoki na miedzy, które w rzeczywistoœci s¹ przemienionymi zmejami. Czasem chmury uwa¿a siê za obce smoki, które przybywaj¹, aby ukraœæ urodzaj. Wed³ug niektórych Ÿróde³, kiedyœ wystêpowa³y dwa rodzaje smoków: zmej przynosz¹cy deszcz i zmej przynosz¹cy suszê. Motyw walki miêdzy nimi jest szeroko rozpowszechniony.

Zwi¹zki zmeja ze smokiem t³umaczy siê nastêpuj¹co: wed³ug ludowych podañ zmej pochodzi od smoka, który albo osi¹gn¹³ wiek 40 lat, albo przez 40 dni nie by³ przez nikogo widziany. Zmejem mo¿e staæ siê równie¿ cz³owiek (cz³owiek-smok). Czasem w zmeja przemienia siê m³odo¿eniec i prosi ¿onê, by nosi³a mu mleko lub sirene, zanim odleci do swojej gromady. Odwrotna przemiana, w cz³owieka, ma miejsce, gdy zmej czêsto obcuje z ludŸmi. Przemiana smoka w zmeja zwi¹zana jest z wierzeniem, ¿e ka¿da istota ma swój okreœlony czas ¿ycia na ziemi; gdy ten czas minie, chocia¿ nadal znajduje siê wœród ¿ywych, przechodzi metamorfozê w postaæ mityczn¹, zwi¹zan¹ ze œwiatem podziemnym.

Zwi¹zek zmeja ze œwiatem podziemnym przejawia siê równie¿ w tym, ¿e nawiedza on kobiety o tajemniczej porze, tzn. w czasie nale¿¹cym do istot demonicznych, a odchodzi, gdy zapiej¹ koguty (por. wampiry); cz³owiek-zmej rodzi siê tylko noc¹; obrzêd wyganiania zmeja odbywa siê o pó³nocy lub przed pierwszym kogutem. Zmej poœredniczy miêdzy œwiatem podziemnym i ziemi¹, ale równie¿ miêdzy ziemi¹ i niebem (skrzyd³a). ¯yje w pieczarach, które maj¹ symbolikê podobn¹ do studni – s¹ granic¹ pomiêdzy dwoma œwiatami. Uwa¿a siê równie¿, ¿e zmej ¿yje na cmentarzach – tam ucieka po wygnaniu go ze wsi i stamt¹d nadchodzi wieczorem, by odwiedziæ swoj¹ ukochan¹.

Czasem cechy zmeja k³óc¹ siê ze sob¹. W niektórych pieœniach ofiary mi³oœci smoka cierpi¹ lub umieraj¹. Jego dwojaki charakter wi¹¿e siê z tym, ¿e jako istota przynale¿¹ca do sfery niebiañskiej i mitycznej jest dobry i przychylny ludziom, lecz jako istota zwi¹zana ze œwiatem podziemnym, nosi pewne cechy demoniczne (œmiercionoœna mi³oœæ jako przejaw wampiryzmu).

O tym jak z³o¿ona jest postaæ zmeja œwiadcz¹ dwa przeciwne obrzêdy: ochrona ¿ycia nowo narodzonego smoka i wygnanie zmeja poza wieœ. Pierwszy polega na przygotowywaniu przez 12 pierworodnych dziewczyn w ci¹gu jednej nocy koszuli dla m³odego smoka. Drugi równie¿ ma miejsce noc¹, ale wykonywany jest przez nagich mê¿czyzn, którzy w milczeniu obchodz¹ wszystkie podwórza we wsi i stukaj¹ kijami, a póŸniej k¹pi¹ siê w rzece. Zwyczaj ten ma za zadanie wygnaæ obcego smoka, który powoduje suszê, poza obszar wsi.

Zmej jest postaci¹ zwi¹zan¹ z ogniem i piorunami. Podczas walki z wrogimi demonami zionie ogniem, z którego powstaj¹ b³yskawice. To jest podstawowa cecha, zwi¹zana równie¿ z sakralnym odniesieniem do ognia, z powodu której cieszy siê zmej szacunkiem i wa¿n¹ pozycj¹ w wierzeniach ludowych. Istnieje przekonanie, ¿e po bitwie zmeja z wrogiem, na powierzchni ziemi mo¿na znaleŸæ bo¿e strza³y lub smocze oczy – zaostrzone kamienne strza³y, które posiadaj¹ magiczn¹ moc. Dom, w którym przechowuje siê tak¹ strza³ê, jest chroniony przez piorunami, natomiast cz³owiek, którego piorun uderzy, ale nie zabije, pozbywa siê wszystkich chorób. Na odg³os grzmotu warto by³o poklepaæ siê po kieszeniach, by zawsze by³y pe³ne pieniêdzy; wêgle z zapalonego przez b³yskawicê drzewa stosowane by³y jako lekarstwo przeciw epilepsji. Gdy s³ychaæ pierwsze grzmoty, w domach chowa siê glinian¹ foremkê do wypieku chleba (podnica), poniewa¿ gdy hala znajdzie tak¹ foremkê i uderzy ni¹ zmeja, ten traci zdolnoœæ ziania ogniem. Przedmiot ten jest silnie zwi¹zany z wierzeniami o smokach i wê¿ach – przy lepieniu podnicy, ka¿dy musi wyrabiaæ glinê, aby latem nie k¹sa³y go wê¿e. Gliniane naczynia, ze wzglêdu na ich kontakt z ogniem, stosowane s¹ podczas obrzêdu przeganiania zmeja, rozbijaj¹c je z trzaskiem. Aby oswobodziæ siê od natrêtnego smoka, kobiety musz¹ go poparzyæ. Z jednej strony zmej boi siê ognia i przedmiotów z nim zwi¹zanych, z drugiej – jego atrybutem jest w³aœnie ogieñ. Wszystko staje siê jasne, gdy zwrócimy uwagê, ¿e w œwiadomoœci ludu bu³garskiego wyró¿nia siê dwa rodzaje ognia: ziemski i niebiañski. Pierwszy jest dla zmeja niebezpieczny, drugi jest jego atrybutem. Podczas rytualnego zdobywania nowego ognia za nowy uwa¿a siê bo¿y, pochodz¹cy z nieba, który nastêpnie rozpowszechniony wœród ludzi staje siê ziemski.

Zwi¹zek z b³yskawic¹ ma równie¿ œw. Eliasz, który, wed³ug legend, jeŸdzi po niebie z³otym lub ognistym wozem. W wiêkszoœci przypadków dwie postaci pe³ni¹ te same funkcje, zwi¹zane s¹ ze zjawiskami atmosferycznymi, a zmej uwa¿any jest za pomocnika œwiêtego. Jest jednak rzadka grupa pieœni, w których œw. Eliasz walczy z wrogim obcym zmejem, który powoduje susze we wsi. Najwa¿niejsz¹ cech¹, która ró¿ni je od pozosta³ych pieœni, jest walka dwóch postaci, pe³ni¹cych te same funkcje, które poszukuj¹ równych sobie przeciwników, by sprawdziæ swoje si³y. Raz zwyciêzc¹ w walce jest smok, innym razem – œwiêty. Zwyciêzca wznosi przeciwnika do nieba, sk¹d zrzuca go na ziemiê. Rezultatem walki jest wielodniowa susza.

W bu³garskim folklorze zmej jest postaci¹ wi¹¿¹c¹ wszystkie istoty wê¿o- i smokopodobne ze wzglêdu na sprzeczne cechy, których jest nosicielem: mo¿e byæ on istot¹ zarówno szkodliw¹, jak i po¿yteczn¹ dla ludzi; zwi¹zany jest i z niebem, i z ziemi¹, jego atrybutami s¹ woda i ogieñ, którym walczy, ale od którego równie¿ ginie. Pieœni o zmejach s¹ wyj¹tkowo zró¿nicowane, w nich wystêpuj¹ archaiczne motywy, które nie zosta³y w ¿aden sposób zast¹pione w wierzeniach ludowych.

Na podstawie:
Милена Беновска-Събкова: „Етнокултурна специфика на змея като митически персонаж.” w: „Единствона българската фолклорна традиця.” Издателство на Българската Академия на Науките, София 1989