Powrót do

Zmej w tradycji bułgarskiej

dodany: 07.04.2007 | autor: Katarzyna Kulik

Aby przybliżyć postać zmeja (uwaga: pojęcia zmej i smok (змей, смок) – tłumaczone na język polski jako smok – w języku bułgarskim opisują dwie różne istoty.), warto usystematyzować podobieństwa i różnice pomiędzy nim a wszystkimi pokrewnymi mu wężo- i smokopodobnymi istotami. A rodzinę zmej ma niemałą.

Klasyfikację otwiera postać węża (zmija) – cechy, jakie mu przypisują wierzenia ludowe, są istotne również dla pozostałych istot mitycznych. Występują zatem:
· Związki węża z ogniem i błyskawicą (przedstawienie ogniska jako gniazda węży, kształt ciała a zygzakowata forma błyskawicy),
· Związki z wodą (pieśni o wężu żyjącym w zimnej studni; zaklinanie podczas obrzędu przeganiania węży: Bežte, zmii, u more, Eremija y pole!; przekonanie, że każde jezioro, źródło, rzeka ma za strażnika węża; wielki wąż żyjący w morzu pośrodku ziemi),
· Związki ze światem podziemnym (piekło to wielki wąż; zakopywanie się w ziemi na czas snu zimowego, aż do święta Zwiastowania Marii Panny – 25.03; przekonanie, że węże żyją na cmentarzach, żywią się wnętrznościami, krwią i oczami martwych),
· Związki z istotami płci żeńskiej (nie ma męskiego odpowiednika słowa zmija, które oznaczałoby tę samą postać; porównanie węża do pierwszej kobiety, Ewy, w zaklęciach podczas przeganiania węży we wsi Błagowec),
· Związki z bogactwem (wąż jest strażnikiem ukrytych w ziemi skarbów),
· Związek z magia miłosną i medycyną (czarownica gotuje żywego węża – tak jak on się wije, tak mają się wić chłopcy wokół jej córki; stosowanie skóry i serca węża jako lekarstwa),
· Wąż jako postać mityczna o uniwersalnym charakterze (wąż-strażnik domu i gospodarstwa – rolę tę często przypisuje się smokom – takiego węża się nie zabija, ponieważ wróży to nieszczęście; jego pojawienie się zapowiada śmierć jednego z członków rodziny. Istota ta żyje pod progiem lub pod ogniskiem, jest ślepa i niewidoczna, związana czasem z osobą przodka-opiekuna).

Poza przestrzenią kulturową, także w przyrodzie wąż posiada cechy mityczne, np. wąż, który ukąsi człowieka, jest grzeszny i należy go zabić. Wąż może wejść przez otwarte usta w ciało śpiącego człowieka i tam żyć. Aby się go pozbyć, należy chorego obrócić głową w dół nad naczyniem z gorącym mlekiem, a wtedy zachęcony wąż wyjdzie.

Biorąc pod uwagę wszystkie jego właściwości, wąż posiada złożony ambiwalentny charakter, jest nosicielem przeciwstawnych cech: łączy symbolikę wody i ognia, jest jednocześnie opiekunem i demonem, związany zarówno ze śmiercią, jak i płodnością i urodzajem.

Wierzenia ludowe wyznaczają szczególne miejsce smokowi (смок) – jest on nie tylko nieszkodliwym wężem, ale zajmuje samodzielne miejsce w systemie wyobrażeń. Znaczącą różnicą w symbolice węży i smoków jest przekonanie, że po upływie 40 lat istotom tym wyrastają skrzydła: skrzydlate węże udają się do piekła, by pomagać diabłu, podczas gdy smoki przeistaczają się w zmeeve.

Gdy mówimy o opiekuńczej roli tych istot, należy zwrócić uwagę na drobną różnicę: wąż jest strażnikiem domowego ogniska, a smok – pól uprawnych i winnic. Taki smok chroni gospodarstwo przed niepożądanymi zjawiskami atmosferycznymi: gradem i nagłymi opadami. Smok, który opiekuje się miedzą, nosi nazwę sinornik. Może on urzekać krowy swoim spojrzeniem i wysysać ich mleko. Istnieje również związek między smokiem a człowiekiem. Czasem smok, smakosz mleka, wysysa mleko nie tylko krów, ale i karmiących matek. Istnieją opowieści o smokach, które potrafią gwizdać jak ludzie i w ten sposób przeganiają burzę. Bywają i smoki, które przyjmują ludzką postać, żenią się i mają dwoje dzieci, które mogą przemieniać się w zwierzęta.

Inne wyobrażenia dotyczą skrzydlatych węży z piekieł, czarnych węży, które nocą wychodzą na powierzchnię i wyrządzają ogromne szkody; Wywołuje się je wspominając ich imię.

Wyjaśnienie różnic pomiędzy halą i lamją wymaga nieustannego konfrontowania, przeciwstawiania ich sobie, ponieważ często postaci te nawzajem zamieniają się rolami w zależności od regionu Bułgarii.

Hala (хала) występuje pod postacią czarnego obłoku, chociaż czasem jest to jedynie jej atrybut. Takie zjawisko atmosferyczne niesie ze sobą zagrożenie burzą gradową, wichurą, ulewą. Podczas lotu hala krzesi iskry. Jeśli już występuje pod postacią jakiegoś stwora, potwór ten ma 3 głowy: pierwsza krzesi ogień, druga powoduje burze i powodzie, trzecia odpowiada za jesienny grad. Czasem trójgłowa hala jest strażnikiem źródeł pitnej wody; pod tym względem przypomina węża strzegącego zbiorników wodnych.

Pojawia się również wyobrażenie o dużym wężu, żyjącym wśród skał, lub o trójgłowym stworze z trzema ogonami; innym razem wyposażony jest w 12 ogonów i 3 pary skrzydeł. Zdarza się, ze hala, podobnie jak zmej, mieszka w pieczarach i zionie ogniem.

Lamja (ламя) jest postacią zbliżoną do hali, pełni podobne funkcje (wywołuje groźne zjawiska atmosferyczne, jest wrogiem zmeja, gospodarzem jezior i źródeł). Tak jak hala, jest płci żeńskiej, występuje jako siostra zmeja, córka hali itp. Ma psią głowę (czasem 3), cztery nogi, długi wężowy ogon, skrzydła, a ciało jej pokryte jest łuskami; przypomina starogreckiego potwora Cerbera. Innym razem występuje pod postacią ciemnej mgły. Często zwraca się uwagę na podobieństwo obu postaci do występujących w starogreckich bajkach stworów lamja i halaksa (λάμια, χ’άλαζα).

Szeroko rozpowszechniony jest motyw zabijania lamji przez św. Jerzego (świętego, junaka, braci-bliźniaków, smoków-bliźniaków) – w jednym przypadku pieśni związane ze św. Jerzym odnoszą się do chrześcijańskiego charakteru żywotu świętego; w drugim – do czysto agrarnego charakteru pieśni.

W pierwszym przypadku potwór tamuje prąd rzeki i żąda ludzkiej ofiary. Koniecznie występuje też postać dziewicy, którą święty ratuje przy pomocy cudu. W pieśniach o charakterze agrarnym lamja niszczy urodzaj; po odcięciu jej 3 głów, wypływają 3 rzeki obfitości i urodzaju.

Zmej jest największym wrogiem hal i lamji, występuje jako dobry demon zjawisk atmosferycznych, obrońca swojego rodu i plemienia. Obraz smoka związany jest z wierzeniami o wężach (w tym o mitycznym opiekunie), wyobrażeniami o zjawiskach atmosferycznych (grzmotach, gradzie, wichrach, mgle, deszczu i suszy) i urodzaju. Ponadto związany jest z kultem martwych, mitami o bliźniakach, walką ze smokiem itp. Uważa się, że zmej pełnił funkcję obronną, ponieważ posiadał cechy totemicznego protoplasty (przemienia się w płonącego ptaka, który udaje się do lasu, uważanego przez Słowian za miejsce przebywania dusz pradziadów). Zwraca się uwagę na podobieństwo pomiędzy zmejem a smokiem – zmej występuje czasem zamiast smoka – strażnika miedzy (niektórzy rozróżniają smoka – strażnika granic pól i zmeja – strażnika granic wsi), innym razem jako istota związana ze zjawiskami atmosferycznymi. Zarówno smok, jak i zmej, przychylne ludziom demony, są rodzaju męskiego, podczas gdy wroga lamja i hala – żeńskiego, tzn. związane są z żeńskim wyobrażeniem węża (zmija). W pieśni kolędowej występuje motyw trzyletniej mgły – św. Eliasz prosi pozostałych świętych, aby odszukali smoczych bliźniaków, którzy ją przegonią.

Zmej może występować w dwóch postaciach: zoomorficznej i antropomorficznej. Pierwszy jest przedstawiony jako potwór ogromnych rozmiarów, ze skrzydłami i ogonem. Druga postać jest człowiekiem z małymi skrzydełkami pod pachami. Podczas burzy duch jego opuszcza ciało i leci bić się z chmurami.

Zakochany zmej może przybrać postać smoka – w pieśniach z okolic Szumen młoda dziewczyna widzi dwa smoki na miedzy, które w rzeczywistości są przemienionymi zmejami. Czasem chmury uważa się za obce smoki, które przybywają, aby ukraść urodzaj. Według niektórych źródeł, kiedyś występowały dwa rodzaje smoków: zmej przynoszący deszcz i zmej przynoszący suszę. Motyw walki między nimi jest szeroko rozpowszechniony.

Związki zmeja ze smokiem tłumaczy się następująco: według ludowych podań zmej pochodzi od smoka, który albo osiągnął wiek 40 lat, albo przez 40 dni nie był przez nikogo widziany. Zmejem może stać się również człowiek (człowiek-smok). Czasem w zmeja przemienia się młodożeniec i prosi żonę, by nosiła mu mleko lub sirene, zanim odleci do swojej gromady. Odwrotna przemiana, w człowieka, ma miejsce, gdy zmej często obcuje z ludźmi. Przemiana smoka w zmeja związana jest z wierzeniem, że każda istota ma swój określony czas życia na ziemi; gdy ten czas minie, chociaż nadal znajduje się wśród żywych, przechodzi metamorfozę w postać mityczną, związaną ze światem podziemnym.

Związek zmeja ze światem podziemnym przejawia się również w tym, że nawiedza on kobiety o tajemniczej porze, tzn. w czasie należącym do istot demonicznych, a odchodzi, gdy zapieją koguty (por. wampiry); człowiek-zmej rodzi się tylko nocą; obrzęd wyganiania zmeja odbywa się o północy lub przed pierwszym kogutem. Zmej pośredniczy między światem podziemnym i ziemią, ale również między ziemią i niebem (skrzydła). Żyje w pieczarach, które mają symbolikę podobną do studni – są granicą pomiędzy dwoma światami. Uważa się również, że zmej żyje na cmentarzach – tam ucieka po wygnaniu go ze wsi i stamtąd nadchodzi wieczorem, by odwiedzić swoją ukochaną.

Czasem cechy zmeja kłócą się ze sobą. W niektórych pieśniach ofiary miłości smoka cierpią lub umierają. Jego dwojaki charakter wiąże się z tym, że jako istota przynależąca do sfery niebiańskiej i mitycznej jest dobry i przychylny ludziom, lecz jako istota związana ze światem podziemnym, nosi pewne cechy demoniczne (śmiercionośna miłość jako przejaw wampiryzmu).

O tym jak złożona jest postać zmeja świadczą dwa przeciwne obrzędy: ochrona życia nowo narodzonego smoka i wygnanie zmeja poza wieś. Pierwszy polega na przygotowywaniu przez 12 pierworodnych dziewczyn w ciągu jednej nocy koszuli dla młodego smoka. Drugi również ma miejsce nocą, ale wykonywany jest przez nagich mężczyzn, którzy w milczeniu obchodzą wszystkie podwórza we wsi i stukają kijami, a później kąpią się w rzece. Zwyczaj ten ma za zadanie wygnać obcego smoka, który powoduje suszę, poza obszar wsi.

Zmej jest postacią związaną z ogniem i piorunami. Podczas walki z wrogimi demonami zionie ogniem, z którego powstają błyskawice. To jest podstawowa cecha, związana również z sakralnym odniesieniem do ognia, z powodu której cieszy się zmej szacunkiem i ważną pozycją w wierzeniach ludowych. Istnieje przekonanie, że po bitwie zmeja z wrogiem, na powierzchni ziemi można znaleźć boże strzały lub smocze oczy – zaostrzone kamienne strzały, które posiadają magiczną moc. Dom, w którym przechowuje się taką strzałę, jest chroniony przez piorunami, natomiast człowiek, którego piorun uderzy, ale nie zabije, pozbywa się wszystkich chorób. Na odgłos grzmotu warto było poklepać się po kieszeniach, by zawsze były pełne pieniędzy; węgle z zapalonego przez błyskawicę drzewa stosowane były jako lekarstwo przeciw epilepsji. Gdy słychać pierwsze grzmoty, w domach chowa się glinianą foremkę do wypieku chleba (podnica), ponieważ gdy hala znajdzie taką foremkę i uderzy nią zmeja, ten traci zdolność ziania ogniem. Przedmiot ten jest silnie związany z wierzeniami o smokach i wężach – przy lepieniu podnicy, każdy musi wyrabiać glinę, aby latem nie kąsały go węże. Gliniane naczynia, ze względu na ich kontakt z ogniem, stosowane są podczas obrzędu przeganiania zmeja, rozbijając je z trzaskiem. Aby oswobodzić się od natrętnego smoka, kobiety muszą go poparzyć. Z jednej strony zmej boi się ognia i przedmiotów z nim związanych, z drugiej – jego atrybutem jest właśnie ogień. Wszystko staje się jasne, gdy zwrócimy uwagę, że w świadomości ludu bułgarskiego wyróżnia się dwa rodzaje ognia: ziemski i niebiański. Pierwszy jest dla zmeja niebezpieczny, drugi jest jego atrybutem. Podczas rytualnego zdobywania nowego ognia za nowy uważa się boży, pochodzący z nieba, który następnie rozpowszechniony wśród ludzi staje się ziemski.

Związek z błyskawicą ma również św. Eliasz, który, według legend, jeździ po niebie złotym lub ognistym wozem. W większości przypadków dwie postaci pełnią te same funkcje, związane są ze zjawiskami atmosferycznymi, a zmej uważany jest za pomocnika świętego. Jest jednak rzadka grupa pieśni, w których św. Eliasz walczy z wrogim obcym zmejem, który powoduje susze we wsi. Najważniejszą cechą, która różni je od pozostałych pieśni, jest walka dwóch postaci, pełniących te same funkcje, które poszukują równych sobie przeciwników, by sprawdzić swoje siły. Raz zwycięzcą w walce jest smok, innym razem – święty. Zwycięzca wznosi przeciwnika do nieba, skąd zrzuca go na ziemię. Rezultatem walki jest wielodniowa susza.

W bułgarskim folklorze zmej jest postacią wiążącą wszystkie istoty wężo- i smokopodobne ze względu na sprzeczne cechy, których jest nosicielem: może być on istotą zarówno szkodliwą, jak i pożyteczną dla ludzi; związany jest i z niebem, i z ziemią, jego atrybutami są woda i ogień, którym walczy, ale od którego również ginie. Pieśni o zmejach są wyjątkowo zróżnicowane, w nich występują archaiczne motywy, które nie zostały w żaden sposób zastąpione w wierzeniach ludowych.

Na podstawie:
Милена Беновска-Събкова: „Етнокултурна специфика на змея като митически персонаж.” w: „Единствона българската фолклорна традиця.” Издателство на Българската Академия на Науките, София 1989