Powrót do

Bułgarskie wiosenne (dziewczęce) obyczaje: lazaruvane, kumičene, buenec

dodany: 07.04.2007 | autor: Katarzyna Kulik

Uroczystość zwana lazaruvane podobna jest do zimowego kolędowania, a udział w niej biorą dorastające dziewczyny, którym życzy się rychłego zamążpójścia. Obrzęd ten związany jest z określonymi strojami, pieśniami, tańcami i czynnościami, które wzajemnie się dopełniają. Lazaruvane, kumičene i buenec przedstawiają następujące po sobie etapy panieńskich obrzędów, odbywające się w okresie od ostatniego wieczoru pierwszego tygodnia Wielkiego Postu (Sirni zagovezni) do Wielkanocy. Takie umiejscowienie w czasie nie jest przypadkowe – wiąże się ono z przekonaniem o przechodzeniu człowieka w różne etapy życia i analogicznym zjawisku w przyrodzie.

Jednym z najważniejszych wymogów, jakie muszą spełnić uczestniczki tego obrzędu, jest dojrzałość płciowa. Przyjmuje się, że są to dziewczyny w wieku 15-17 lat, chociaż młodsze, które ładnie śpiewają, mogą zostać wybrane np. do pierwszej szóstki panien, które chodzą w łazarskie niedziele na cmentarz.

Jest to uroczystość obowiązkowa dla każdej panny. Dziewczyna, która nie brała udziału w lazaruvane, nie może zachowywać się jak panna na wydaniu, nie ma prawa nosić bukieciku we włosach (kitka) i wianka na głowie, nie zaplata się jej warkoczy, nie wplata charakterystycznych wstążek i monet (kosatnik), nie ubiera się w haftowane koszule, nie nosi chusty w pasie, pierścionków, łańcuszków, nie uczestniczy w horo i wieczernicach, nie może huśtać się na zawieszanych z okazji dnia św. Jerzego huśtawkach. Obrzędy te są momentem przełomowym, w którym dziewczyna staje się panną – od tego momentu można ubiegać się o jej rękę.

Oczywiście przejście z jednej grupy wiekowej do drugiej, a co za tym idzie uzyskanie pełnego prawa do członkostwa w kolektywie, związane było z ideą symbolicznego umierania i odradzania się w nowym życiu. Z tym związany jest jeszcze jeden zwyczaj – lazarki udają się na cmentarz i rozdają świąteczny chleb i czerwone jajka, w niektórych regionach kraju ubierają również żałobne stroje.

W lazaruvane dziewczyna może wziąć udział tylko raz – traci prawo również do uczestniczenia w puszczaniu wianków. Przypadki wielokrotnego uczestniczenia w tej uroczystości są zjawiskiem późniejszym. Czasem ograniczenie to dotyczyło panien, którym nie udało się wyjść za mąż w rok po lazaruvane.

Przygotowania do tego zwyczaju zaczynają się kilka tygodni przed samym świętem. Dziewczyny spotykają się w grupach w określonych domach i uczą charakterystycznych pieśni i tańców. Przewodniczy im panna, która już brała udział w lazaruvane, świeżo upieczona mężatka, a czasami dojrzała kobieta. Panna, która prowadzi lazaruvane nie może być sierotą. Wybiera się ją spośród najstarszych panien na wydaniu. Pełni ona funkcję mediatora pomiędzy pannami, kawalerami i ich rodzicami, np. rodzice mogą ją poprosić o bukiecik dziewczyny, która im się spodobała, co jest równoznaczne z tym, że widzą w niej przyszłą synową. Przygotowując się do święta, sześć śpiewaczek powinno nocować 5 nocy razem ucząc się pieśni. Związane jest to również z symboliką magiczną tego zwyczaju – są one rytualną grupą, która poprzez swoje śpiewy wkracza w strefę sakralną i łączy się ze swoimi przodkami, zapewniając całej wsi urodzaj, zdrowie i szczęście. W niektórych miejscach Bułgarii w grupie lazarek wyznacza się jedną dziewczynę, która niesie laskę lub siekierę. W innych przypadkach może ich być więcej. Podczas obrzędowego tańca (lazarsko horo, lazareto, lazarskata) tańczą one w środku kręgu, a pozostałe w kole wokół nich.

Każda uczestniczka ubiera się w niewieści strój młodej dziewczyny, która w ciągu ostatniego roku wyszła za mąż. W żadnym wypadku dziewczyny nie pozostają w swoich ubraniach podczas uroczystości. Musi się ono składać z kilku ważnych elementów – haftowanej koszuli, haftowanego kaftana, bukietu kwiatów we włosach ozdobionego białymi pieniążkami. Również złote i srebrne pieniążki są koniecznym elementem dekoracji. Ubiór stanowi symbol wzajemnego powiązania śmierci z życiem, dlatego czasem lazarki mają na głowach czarne chusty lub ubrane są w strój żałobny. Podczas ubierania się do obrzędu buenec, jak i na jego zakończenie, tańczy się określony taniec.

Zaczynając od drugiej niedzieli Wielkiego Postu, panny śpiewaczki odwiedzaję cmentarz. W noc z soboty na niedzielę, śpią one u jednej z nich, gdy zapieje pierwszy kogut udają się na cmentarz – przywódczyni i gospodyni grupy bierze dębowe polano i z jego pomocą rozpala ogień na polanie przed cerkwią lub cmentarzem. W drodze na cmentarz dziewczęta milczą. Gdy docierają na cmentarz, rozpalają ognisko na pobliskiej polanie, wchodzą do cerkwi i zapalają świecę przed ikoną św. Bogurodzicy, później śpiewają pieśń Zaspala sveta Nedelia ustawione w dwóch rzędach. Następnie wychodzą na zewnątrz i śpiewając Grabena sveta Nedelia, tańczą horo wokół ogniska. Taniec ten nosi nazwę krivo horo i pełni funkcję apotropeiczną dla całej wsi; tańczony jest 3 razy. Zwyczaj chodzenia na cmentarz w niedzielę o świcie powtarza się 3 lub 5 razy.

Niedziela Palmowa zwana Vrъbnica rozpoczyna się tak samo – zbierają się w określonym miejscu we wsi lub w określonym domu, gdzie jest starsza kobieta i razem stamtąd udają się na lazaruvane. Najpierw idą na cmentarz, palą świece, śpiewają i tańczą. Później wracają do domów, żeby się ubrać. Każda panna ubiera się sama. Następnie razem z pozostałymi kobietami, które mają uczestniczyć w uroczystości, lazarki udają się ponownie na cmentarz, gdzie na pobliskiej polanie tańczą i śpiewają. Gdy zatańczą trzecie horo, zaczyna się zwyczaj przyśpiewywania młodym mężatkom, które obowiązkowo przybywają na uroczystość. Tę mężatkę, o której mowa w pieśni, przewodniczka lazarek całuje w rękę i dekoruje bodziszkiem jej prawe ucho. W zamian otrzymuje pieniądze. Młode mężatki w ten sposób zostają oficjalnie przyjęte do grupy kobiet. Po przyśpiewywaniu młodym kobietom, pora na zabawianie malutkich dzieci – główna lazarka bierze dziecko na ręce, przykrywa mu głowę czerwoną chustą i tańczy horo z pozostałymi dziewczętami, a następnie śpiewa się specjalne pieśni dla chłopców i dziewczynek.

Po zabawianiu dzieci następuje obrzęd rozdawania lazarkom podpłomyków i tartej fasoli – jedzenie rozdawane również w czasie wypominków. Chleb symbolizuje nowe życie, natomiast rośliny strączkowe niegdyś były symbolem śmierci i nie jadało się ich, a jedynie były przedmiotem kultu. Na terenie całej Bułgarii lazarkom daje się surowe jajka, by, jako mediator pomiędzy dwoma światami, przyniosły wsi obfitość. Obdarowane dziewczyny udają się na groby zmarłych panien i kawalerów i tam śpiewają pieśni, a matki zmarłych obdarowują je chlebem i tartą fasolą.

Następnie lazarki idą nad wodę, gdzie wybierają sobie matkę chrzestną (kalimana), której śpiewają pieśń z prośbą o szybkie zamążpójście. Czasem taką matką chrzestną jest przywódczyni grupy. Następuje obrzęd zwany kumičene: do wody wrzuca się wierzbowe wianki lub kawałki specjalnego chleba (kukla), który każda panna przygotowuje specjalnie na ten moment. Cały obrzęd przypomina składanie ofiary, a kuklę topi się 3 razy. Wierzba, z której robi się wianki, u dawnych Słowian była związana z Perunem, symbolizowała bogactwo i urodzaj. Powrót znad rzeki odbywa się przy pieśniach i tańcu, któremu przewodzi kumica. W jej domu na tę okoliczność przygotowuje się odświętny stół, a matka kumy przygotowuje dziewczynom poparę – wodziankę ze specjalnego chleba. W niedzielę wielkanocną lazarki udają się do kumicy, aby się wymienić czerwonymi jajkami i kuklą.

W niektórych rejonach Bułgarii ostatni taniec na placu prowadzony jest przez boenicę, a uczestniczą w nim wszystkie panny i kawalerzy, po czym horo się zamyka, tzn. uczestnicy łączą się w krąg. W północno-wschodniej Bułgarii lazarsko horo tańczone podczas powrotu znad rzeki, prowadzi kum, wybraniec boenicy. Kum prowadzi cały pochód do swego domu, gdzie jego matka obdarza boenicę chustą. W południowo-wschodniej Bułgarii, gdy lazarki zaśpiewają na grobach zmarłych młodych, udają się na plac przed cerkwią i tam panny śpiewają pieśni kawalerom, tam też chłopcy mogą zabrać bukiecik ukochanej dziewczyny. W niektórych wsiach lazarki chodzą od domu do domu. Wówczas chłopak lub jego matka może bezpośrednio wziąć bukiecik od dziewczyny, która im się podoba w zamian obdarowując ją jajkiem.

Obrzędy związane z lazaruvane, pomimo tego, że się odnoszą do dnia wskrzeszenia św. Łazarza, związane są ze starszymi, niechrześcijańskimi zwyczajami. Wyrażają one wzajemne międzypokoleniowe relacje oraz wstępowanie w weselno-rodzinne związki.

W miarę upływu czasu, razem ze zmieniającymi się relacjami rodzinnymi, zwyczaj ten wypełnił się nowymi elementami, np. pojawiające się postaci męskie – zet, mladoženek, kum – wcześniej były grane przez przebrane panny, ponieważ mężczyzn do tych obrzędów nie dopuszczano.

Na podstawie:
Татяна Колева: „За произхода на пролетните момински обичаи.” [w:] „Проблеми на българския фолклор”. Издателство на Българската Академия на Науките, София 1972
Василка Кузманова: „Лазаруването в Санданско и общобългарското лазаруване.” [w:] „Единство на българската фолклорна традиця.” Издателство на Българската Академия на Науките, София 1989