Powrót do

Bułgarskie ludowe obyczaje pogrzebowe

dodany: 07.04.2007 | autor: Katarzyna Kulik

Lud jest przekonany, że los człowieka określony jest już przy jego urodzeniu, jednak nie wiadomo, kiedy nastąpi śmierć. Poznawanie tej tajemnicy widzi on w różnych przepowiedniach. Wierzy w sny zapowiadające śmierć, np. sen o wypadaniu zęba, ubieraniu kogoś w nową odzież lub nakrywaniu kogoś we śnie białym nakryciem.

Wiele jest przepowiedni z zachowania się domowych i dzikich zwierząt. Uważa się, że wycie psa domowego przepowiada śmierć. Kiedy kura pieje jak kogut, wtedy psa przeklinają i wypędzają, a kurę łapią, wkładają do torby i przerzucają przez dom. Kiedy sowa huka albo doleci do jakiegoś domu, to dom ten pozostanie pusty a gospodarz jego wnet umrze.

Wielka grupa przepowiedni wiąże się z martwymi przedmiotami z domowego otoczenia, takimi jak: trzask, skrzypienie w domu, zatrzymanie się zegarka, samo otwieranie się drzwi, samo gaszenie lampy itp.

Duża część tłumaczeń przepowiedni ze snów polega na kojarzeniu z analogiami pogrzebu: przykrywanie białym przykryciem, ubieranie drugiej osoby w nową odzież, głośne opłakiwanie nieboszczyka. Agonię nazywają wszyscy Bułgarzy brane duša.

Człowieka umierającego pozostawiają na łóżku, a gdzieniegdzie kładą go na podłogę, ponieważ wierzą, że na ziemi łatwiej dusza wychodzi. Ciężki zgon tłumaczy się zazwyczaj tym, że chory jest grzesznikiem. Męczą się czarownice, toteż często lud wnioskuje o niektórych, że w życiu swoim były zaplątane w nieczyste sprawy.

Gdy nastąpi agonia, zapalają świece, stawiają je nad głową albo wkładają w ręce chorego. Wierzą, że dusza podróżuje po ciemnych drogach i aby nie zabłądziła, potrzebne jest jej światło.

Niewykonanie religijnego obrzędu spowiedzi i komunii św. uważano za grzech. Dla złagodzenia agonii wzbroniony jest płacz i hałas. W wielu regionach ciężko umierającego zaprzęgają do jarzma, aby złagodzić mękę, przypuszczają, że chory obraził woły albo konie.

Stałym zwyczajem w momencie śmierci jest otwieranie okien i drzwi, przewracanie talerzy, nakrywanie obrazów. Gdy człowiek umrze w domu, napełniają naczynia wodą, lub wylewają znajdującą się w nich wodę. Nalewanie nowej wody odbywa się zazwyczaj po pogrzebie. Wylana woda jest martwa i nie jest zdatna do picia.

W mowie potocznej zazwyczaj nie używają słowa umarły. Zwykle mówi się pokojnik, pokojnijat - nieboszczyk, kletijat, kletnik – nieszczęśliwy. O zmarłym nie mówi się niczego złego. Nieboszczyka pilnują, aby kot albo kura go nie przeskoczyła, nie podają nic ani nie witają się (przez podawanie rąk) nad nim – jest to umotywowane tym, że będzie wampirem. Uważa się, że niektórzy bardzo starzy i bez przekroczenia zakazów stają się upiorami. Dlatego w niektórych okolicach zachodniej Bułgarii przykrywają trupa siecią rybacką. Ciało zmarłego kąpią lub myją, a do wody dodają dla zapachu chabru, przy kąpieli używane jest mydło; rzadko zwłoki kąpią w winie. Jeśli umiera kobieta – czeszą ją i splatają włosy, a jeśli mężczyzna – golą go; uważają, że jest grzechem, jeśli tego się nie zrobi. Pilnują, aby zmarli po śmierci nie mieli otwartych oczu, gdyż zmarłby wtedy ktoś inny. Ściągają też otwarte usta, a jeśli zmarły miał kiedyś na ciele ranę, przemywają ją lub parzą gorącym winem.

Naczynia używane przy myciu zmarłego po użyciu tłuką natychmiast na miejscu. Z grzebienia, którym był czesany wyłamują kilka zębów i wraz z mydłem i wodą wylewają do rzeki. Prawie wszędzie po umyciu polewają zmarłego święconą wodą, a także dotykają krzyżem jego czoła, bowiem nieumyty i niepokropiony święconą wodą zmarły staje się upiorem.

Po umyciu wkładają nową odzież (chociaż jedna część ubioru musi być nowa) i obuwie, bo nieboszczyk ma odbyć długą podróż na tamten świat i jeśli jest bosy, zmęczyłby się. Zmarły przykrywany jest całunem, czyli białym długim płótnem. Potem węglem pisze na nim inicjały „IC-HU-KA” oraz rysuje czaszkę z dwiema piszczelami. Zmarły zjawia się w tym całunie na sąd Boży. Lud wierzy, że zmarli mają te same potrzeby, co żywe istoty, dlatego do grobu kładą jabłka, chleb, suszone owoce i rozmaite artykuły spożywcze. Niektórym kładą ulubione przedmioty: tytoń, fajkę, krzesiwo i hubkę, butelkę z wódką, winem, różaniec lub ozdobę. Stałym zwyczajem jest wkładanie pieniędzy (do kieszeni, w rękę, na czoło lub w usta) zmarłemu z myślą, aby wykupił się. W innych wypadkach lud dodaje do grobu zmarłego krzyżyk, czosnek, kadzidło, by nie powstał z niego upiór. Dlatego też obsypują trupa prosem, świecą lub watą, którą zapalają. W wiadomościach z końca XIX wieku jest mowa o przebijaniu igłą brzucha lub serca zmarłego i wbijaniu ciernia lub gwoździa w pępek. Niekiedy przypalają zwłoki rozgrzanym żelazem, kroją nożem dłonie i stopy.

Istnieją również zabiegi, mające na celu zachowanie w domu szczęścia zmarłego. W tym celu przez jego palce przepuszczano zboże lub mąkę, otręby, sól, które potem dodawano do paszy dla bydła. W ten sposób nieboszczyk nie może zabrać z sobą szczęścia domu. Przedmioty, które dotykał zmarły przynoszą mu szczęście: czerwona nitka zmarłego pomaga w sadownictwie, wydobyte z grobu ozdoby mają właściwości lecznicze.

Rzadkimi uderzeniami dzwonu cerkiewnego zawiadamia się o śmierci. Zmarli opłakiwani są przez swoich krewnych mocnym głosem, lub uważa się, że jest grzechem i wstydem, jeśli zmarły nie będzie opłakany. Opłakiwanie uważano za ważniejsze od nabożeństwa żałobnego; biorą w nim udział tylko kobiety.

Przed wyniesieniem trupa z domu, członkowie rodziny i krewni żegnają się z nim, całując go w czoło i ręce. Po pożegnaniu i odpowiedniej modlitwie popa, wynoszą zmarłego przez drzwi, a w niektórych regionach przez okno, jeśli umrze podczas pierwszego tygodnia wielkiego postu. Szczególna uwagę zwracają na miejsce, gdzie leżał trup. Tam, gdzie leżała głowa stawiają szklankę, talerz z wodą a gdzieniegdzie i potrawy, gdyż wierzą, że dusza zmarłego przychodzi pić i jeść; kładą ciężki kamień, siekierę, tłuką naczynia zaraz po wyniesieniu trupa – w ten sposób według wyobrażeń ludowych śmierć jest przyciśnięta, przecina się ją albo przestrasza. Stałym zwyczajem jest palenie świecy lub lampki, „aby świeciła duszy”. Miejscami wynoszą zmarłego na rękach na cmentarz, wiozą go wozem zaprzężonym w woły lub sańmi i szepczą wołom, że przenoszą żywego człowieka lub ziemię; w przeciwnym wypadku ładunek byłby bardzo ciężki.

Cmentarz zazwyczaj znajduje się niedaleko wsi, a często na tym samym miejscu, gdzie dawniej stała cerkiew. Grób (kъšta) kopią zwykle przy grobie poprzednio zmarłego członka rodziny, aby na tamtym świecie byli blisko siebie. Jama grobu ma głębokość 1,8 metra. Nie może ona pozostawać przez noc otwarta, gdyż zmarłby ktoś inny z rodziny. Zanim złożą weń zmarłego, jeden z mężczyzn wchodzi do jamy i zamiata ją starannie. Mówi przy tym: Niech ja sprzątnę twój dom, abyś ty nie sprzątał mojego. Każdy biorący udział w pogrzebie uważa za swój obowiązek rzucić na trumnę garść ziemi, mówiąc: Niech ci będzie lekka ziemia.

W niektórych okolicach środkowej Bułgarii, wszystkich najbliższych krewnych zmarłego wiążą pasem i oddalają od grobu na czas zasypywania go. Jest to zabieg mający na celu zabezpieczenia żyjących, by nikt nie poszedł w ślady zmarłego. Opuszczając grób lub wracając do domu, krewni nieboszczyka myją ręce. Myją je zazwyczaj nad narzędziami, którymi kopano grób, aby zmyć zło z siebie. Jeśli zaistnieje potrzeba grzebania drugiego członka rodziny, rozkopują grób, myją kości poprzedniego zmarłego winem, odprawiają znów nabożeństwo żałobne, kładą je do czystej torby i zakopują wraz z nowo pogrzebanym.

Do opieki nad grobem należy postawienie krzyża. Krzyże drewniane są tymczasowe i na jednej ze styp zostają zastąpione krzyżami kamiennymi. Drewniane oraz kamienne krzyże dla zmarłych mężczyzn mają równe trzy ramiona, krzyże dla kobiet nazywają się kukli – lalki. Często jest na nim wypisane imię pogrzebanego, jego wiek i data śmierci.

Zmarłemu zwykle składa się w ofiarę karban – jagnię, owcę, bydło (okres bezpostny) lub rybę (post). Potrawy podawano w domu albo na cmentarzu po pogrzebie. Stałą potrawą jest gotowana pszenica albo ryż, a stałym napojem – wino. Przy stole zostawia się wolne miejsce dla nieboszczyka. Obrzęd cerkiewny przy pogrzebie przyjęty jest przez lud jako konieczny, bowiem bez niego nieboszczyk stanie się upiorem.

Czterdzieści dni po pogrzebie kobiety chodzą każdego rana na grób, palą świece i lampki oraz polewają grób winem i wodą. W trzecim, dziewiątym i dwudziestym dniu polewanie jest większe, nazywają je tretini, devetini oraz dvadesetini. Na tretinach nie ma opłakiwań. W czterdziestym dniu po śmierci urządzają wielką stypę. Wtedy na grób przynoszą jedzenie, pszenicę, chleb i wino, rozdają je, aby Bóg wybaczył. Przy podawaniu potraw wszyscy stoją u nóg zmarłego, aby dusza wszystkich zobaczyła. Stypę nazywają ravnenka – wyrównanie, gdyż w tym dniu grób jest dobrze wyrównany i nadaje się mu formę: obmurowują go lub stawiają na nim kamienną płytę. Pozostałe stypy odbywają się po trzech i dziewięciu miesiącach, po roku, po trzech latach. Po trzech latach zmarły wchodzi już bezpowrotnie do świata zmarłych.

Stypy, nazywane zadušnici są urządzane kilka razy w roku, w sobotę przed Wielkim Postem, przed Petdesetnicą – Zielonymi Świętami, przed Uspenie Bogozorodično – Śmiercią Matki Boskiej (23.VIII) oraz w dniu św. Archanioła (21.XI). Cmentarze odwiedza się w wielkie święta: Koleda – w Wigilię, Velikden – na Wielkanoc, Georgiovden – dzień św. Jerzego, Dimitrovden – dzień św. Dimitra i in. Jest zwyczaj noszenia na grób ugotowanego zboża, części każdego plonu w odpowiednich porach roku oraz z każdego świątecznego jadła.

Żałoba wyraża się w ubiorze i zachowaniu krewnych zmarłego. Kobiety w żałobie ubrane są na czarno i noszą czarne chustki, których brzegi zawiązują pod brodą. Niektóre noszą wierzchnią odzież żałobną na odwrotną stronę. Przez pewien czas nie noszą ozdób, nie myją głowy i nie czeszą włosów. We wschodniej Bułgarii, Tracji i Rodopach kobiety wyrażają żałobę przez nakrywanie głowy białą chustką. W dniu pogrzebu mężczyźni chodzą bez czapek, potem nie strzygą się i nie golą przez czterdzieści dni, dopóki trwa żałoba. Nie pracują w tym dniu tygodnia, w którym zmarł członek rodziny.

Wyobrażenia pozostają pod wpływem kazań i obrazów cerkiewnych. Powszechne jest wierzenie, że dusza wędruje po ziemi przez czterdzieści dni; widzi, że ciało jest w rozkładzie, obrzydza się i odlatuje. Około północy zmarli wychodzą ze swoich grobów, dlatego późną nocą nie wolno przechodzić w pobliżu cmentarza.

Zadaniem ludu Bułgarskiego, nienaturalną śmiercią jest każda śmierć spowodowana działalnością żywiołów lub gwałtem na człowieku. Wierzą, że z ciał samobójców powstają upiory, toteż chowają ich poza cmentarzem ogólnym, bez żadnego obrzędu religijnego i ludowego. Podobnie dzieje się z osobami, które zajmowały się czarami, nieochrzczonymi dziećmi oraz dziećmi nieznanego ojca.

Istnieje przekonanie, że życie osób z jednej rodziny urodzonych w tym samym miesiącu znajduje się we wzajemnej zależności. Takie osoby nazywają się jednomiesięcznicy. Gdy jedno z nich umrze, stosuje się środki zapobiegawcze o charakterze magicznym. Żyjący „Jednomiesięcznik” jest fikcyjnie grzebany, grzebie się wiec jego kukłę.

Wszystkie zwyczaje pogrzebowe Bułgarów znajdują się w ścisłej zależności od pojęć i wyobrażeń o duszy i śmierci. Spora część z nich jest pochodzenia chrześcijańskiego, np. życie duszy po śmierci, ale łączą się one z elementami dawnych kultów – ślubne obrzędy przy pogrzebie, wkładanie ulubionych przedmiotów zmarłego do grobu, otwieranie drzwi i okien, by dusza łatwo odleciała z domu. Stosuje się różne zabiegi odpędzające zło – tłuczenie naczyń, okadzanie, zasłanianie luster, przykrywanie obrazów.

Na podstawie:
Christo Vakarelski: Etnografia Bułgarii. Kultura duchowa. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Wrocław 1965