Powrót do

Tożsamość w jugo-kurorcie

dodany: 27.10.2003 | autor: Tomasz Bańka

Artykuł przedrukowany za zgodą Autora.

Jest takie miejsce w byłej Jugosławii, gdzie Albańczycy, Serbowie i Czarnogórcy nadal razem piją kawę, budują drogi, dyskutują na przemian po serbsku i albańsku. A najważniejsze, że nigdy nie przestawali tego robić. Nie strzelali do siebie. To miejsce, gdzie w oficjalnej rozmowie Czarnogórzec mówi po albańsku a Albańczyk po serbsku, z uprzejmości i poprawności politycznej. Ulcinj w Czarnogórze – mała gmina nad Adriatykiem przy granicy z Albanią, z najdłuższą po tej stronie morza piaszczystą plażą. Mój kierowca nazywa się Andrija Pepđonović, ma amerykański paszport, na lusterku w jego samochodzie wisi wielki krucyfiks. Słuchamy starego jugosłowiańskiego rocka, rozmawiamy po serbsku. Jak przeciętny mieszkaniec byłej Jugosławii rozwiąże taki rebus? Nazwisko niby serbsko-chorwackie, ale jakoś dziwnie brzmi. Andrija, nie Andrej – musi być chrześcijaninem (krucyfiks to potwierdza), ale raczej nie Słowianinem. No to skąd –ić na końcu nazwiska? Oczywiście to robota Tito, który starał się asymilować wszystkich Jugosłowian (do tej pory nie wiadomo do końca, jakiej narodowości był sam Josip Broz). Wszystko jasne: Andrija jest Albańczykiem, mieszka albo w Serbii albo w Czarnogórze (nie pochodzi z Kosowa, bo wtedy wolałby, żebyśmy rozmawiali po angielsku), jest katolikiem (prawosławni Albańczycy zdarzają się rzadko poza Albanią), sezonowo pracuje u rodziny w USA i cierpi na jugonostalgię. To nie była trudna zagadka.

Ale jak odpowiedzieć na pytanie, jaka jest tożsamość narodowa Andriji? Jest Albańczykiem. Urodził się w byłej Jugosławii i za nią tęskni. Ma paszport nowej Jugosławii. Jest obywatelem prawie niepodległej Czarnogóry. Przed pójściem do jugosłowiańskiej armii broni się drugim, amerykańskim obywatelstwem. Jest katolikiem, ale jego matka jest muzułmanką. Za piwo płaci w Euro (oficjalna waluta Czarnogóry), ale zarabia w dolarach. Mówi oni o Albańczykach, Serbach, Czarnogórcach, Amerykanach i tzw. zachodnich Europejczykach. Nigdy nie mówi my.

Obrazek I – Epoka e Titos i Igra rock & roll cela Jugoslavija

W wiejskich szkołach w Ulcinj, budowanych zawsze według tego samego projektu, jest bardzo biednie. Dziurawe okna, meble i pomoce naukowe z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, dzikie granaty i mandarynki. I wszędzie na zdjęciach ta sama osoba – Josip Broz. W szkołach punkty wyborcze i listy kandydatów – partie etniczne, polityczne, federacyjne i niepodległościowe. A ponad tym wszystkim Maršal Tito – raz uśmiechnięty, raz w towarzystwie kolegów partyzantów, raz po serbsku, raz po albańsku. Pytam przewodniczącego komisji wyborczej, dlaczego zostawiono te zdjęcia? Mówi, że za czasów Tito mieszkali we wspaniałym kraju, rozciągającym się od Austrii do Grecji, byli bogaci i szczęśliwi. Przytakują mu członkowie komisji – i Albańczyk, i nacjonalista, i liberał i Czarnogórzec. Wszyscy. Jednogłośnie.

Jugonostalgia jest obecna we wszystkich byłych republikach starej Jugosławii. Rzadko manifestuje się ją w sposób taki jak w Ulcinj. Czasem ukryta głęboko pod skorupą nacjonalizmu, jak w Chorwacji. Czasem, jak w Słowenii, wyraża się tylko w przywiązaniu do starych przebojów takich jak np. Igra rock & roll.... Czasem w popieraniu substytutów Josipa Broz Tito, jak w Serbii. Bez wątpienia jest to jednak stan powszechny w byłych republikach nękanych (poza Słowenią) chorobą nacjonalizmu i biedą. Tożsamość jugosłowiańska nadal istnieje.

Obrazek II – Prawdziwi bohaterzy...

Poważną, choć pokonaną w ostatnich wyborach, siłę polityczną stanowią w Czarnogórze zwolennicy jedności z Serbią. Zwykle są to wywodzący się spoza Czarnogóry napływowi, oraz Czarnogórcy uważający się za Serbów mieszkających w Montenegro. To w tej grupie można znaleźć zwolenników idei wielko-serbskiej, spod znaku Slobodana Miloševicia i Vojislava Šešelija. To ich najbardziej boją się w Ulcinj – uchodźcy z Kosowa niedawno opuścili miasto. Piosenka wyborcza koalicji dążącej do jedności Serbii i Czarnogóry zaczynała się od słów: Dalej w bój prawdziwi bohaterzy...

Co Czarnogórcy mają wspólnego z Serbami? Bardzo wiele - język, religię, historię. Czarnogórcy byli bardzo aktywni w wyzwalaniu Bałkanów – niekończące się walki z Turkami i dominacja w partyzantce komunistycznej w czasie II wojny światowej. To ostatnie zaważyło na późniejszych latach - korzystając z wpływów z czasów wojny, Czarnogórcy obsadzili prominentne stanowiska we władzach komunistycznej Jugosławii, a potem w Serbii. Czarnogórcami są najsławniejsi realizatorzy idei Wielkiej Serbii: Slobodan Milošević i Radovan Karađić Czarnogórcy powszechnie żenili się z Serbkami, masowo studiowali i pracowali w miastach Serbii. Z kolei Serbowie spędzali wakacje w Czarnogórze w licznych vikendicach rozrzuconych nad Adriatykiem. Gdy w latach dziewięćdziesiątych nastąpił wybuch na Bałkanach, jedynie Czarnogórcy pozostali z Serbami, tworząc z nimi nową Jugosławię. W uproszczeniu można powiedzieć, że każdy Czarnogórzec ma w sobie mniej lub więcej serbskości.

Obrazek III – Za evropsku Crnu Goru

Braterstwo z Serbami w latach dziewięćdziesiątych przyniosło Czarnogórze plagi – embargo z całego świata, inflację wywołaną dodrukiem pieniędzy przez Belgrad, wreszcie humanitarne bombardowania NATO i falę uchodźców z Kosowa. W Czarnogórze rozgorzała dyskusja – niepodległość, konfederacja czy federacja?

Tradycje niepodległościowe są tutaj silne – Czarnogóra miała największą autonomię w Imperium Osmańskim, a przed I wojną światową była niepodległym królestwem. W ciągu ostatnich kilku lat uniezależniła się politycznie od Serbii niemal całkowicie – ma własną policję, cła, Euro zamiast dinara. Problem w tym, że malownicza Czarnogóra ma słabo rozwiniętą infrastrukturę. Dwa główne źródła dochodu to przemyt i turystyka (wysokie ceny i ochłodzenie stosunków z Serbami rujnują jednak tę część gospodarki). Dopóki w Serbii był Milošević, dopóty Czarnogóra miała poparcie międzynarodowe dla swojej niepodległości. Sytuacja zmieniła się po prawie aksamitnej rewolucji w Serbii dwa lata temu. Milošević padł i Zachód zaczął widzieć w dążeniach niepodległościowych Czarnogóry wyłącznie problemy – wzór dla Kosowa, Wojwodiny, Serbów w Bośni, Albańczyków w Macedonii, Czeczenów, Basków... Takie stanowisko i realne spojrzenie na potencjał gospodarczy 800 tysięcznego państwa skłoniło rządzących Czarnogórą do podpisania z Serbami wiosną tego roku porozumienia belgradzkiego. Na jego podstawie nie będzie już Jugosławii, powstanie Federacja Serbii i Czarnogóry, oba państwa związkowe mają prawo do przeprowadzenia referendum niepodległościowego nie wcześniej niż za trzy lata. Póki co, o referendum przestało się w Czarnogórze mówić. A partia, która stawiała je przedtem na pierwszym miejscu, wygrała wybory pod hasłem: Za evropsku Crnu Goru!.

Jeszcze w XIX wieku każdy szanujący się Czarnogórzec miał przed domem tyczkę, na którą musiała być nabita, w miarę świeża, głowa Turka. Mała, górzysta Czarnogóra była koszmarem Imperium Osmańskiego – ciągłe bitwy i potyczki, utrata kontroli nad górskimi przesmykami. Na Bałkanach powszechny jest szacunek dla czarnogórskiej waleczności, jak i szydzenie z czarnogórskiego modelu macho i lenistwa. W starej Jugosławii Serbowie i Chorwaci nie mogli eksponować swojej narodowości, ale Czarnogórcy mogli. Czarnogórzec zawsze był dumny z tego, skąd pochodzi, znał na pamięć członków swojego klanu na wiele pokoleń wstecz. Tito wiedział, że Czarnogórcy nie są zagrożeniem poza Czarnogórą, wiedział też, że jakakolwiek próba asymilowania Czarnogórców na siłę skazana jest na porażkę – przecież Turkom nigdy to się nie udało.

Obrazek IV – Mali i Zi

Przy granicy Czarnogóry widać plakaty ze śmiesznym na pierwszy rzut oka napisem Mali i Zi - a to po prostu Czarnogóra po albańsku. Kraj ten jest również ojczyzną mieszkających tu od wieków Albańczyków. Nie traktują Albanii jako ojczyzny, nie identyfikują się z Albańczykami z Albanii, ani z Kosowa. Sprawiają wrażenie jakby chcieli powiedzieć: Nie mamy nic wspólnego z ideą Wielkiej Albanii, jesteśmy Czarnogórcami, tyle, że albańskimi. Pomimo prawie sielankowej do tej pory sytuacji czarnogórskich Albańczyków, strach przed powtórką z Kosowa istnieje. Widać go szczególnie przed wyborami, kiedy koalicja dążąca do jedności z Serbią prezentuje swoje nacjonalistyczno-faszystowskie pieśni w spotach wyborczych. Mieszkańcy Ulcinj (80% Albańczyków) zdają sobie sprawę ze swojego wyjątkowo dobrego położenia – jeżdżą przecież na rodzinne wesela i do Kosowa, i do Albanii. Tito zmienił nazwiska Albańczyków nie tylko w Czarnogórze, ale tylko Albańczycy z Czarnogóry nie wracają do ich oryginalnego brzmienia – oni bardzo chcą być widziani jako naturalna część społeczeństwa czarnogórskiego. Tak bardzo, że gdy się ich słucha, można się zastanawiać, czy nie skończy się to schizofrenią.

Obrazek V – Soczyste granaty i kukurydza

W Ulcinj mieszka 15 tysięcy osób, ale w sezonie na turystów czeka 100 tysięcy łóżek. Każdy mieszkaniec miasteczka jednym tchem wymieni 10 wyjątkowych cech Ulcinj, które stawiają go ponad inne kurorty Adriatyku. Ja zapamiętałem dwa: największa nad Adriatykiem liczba słonecznych dni w roku i najlepsza plaża dla golasów w byłej Jugosławii. Na pewno nie zapomnę też niesamowitych granatów – soczystych, słodkich i czerwonych, jak nigdzie indziej. To naprawdę wspaniałe miejsce na urlop, ale w tegorocznym sezonie świecące pustkami. Cudzoziemcy nadal boją się Jugosławii, Słoweńcy wolą Chorwację, ale ciosem były tegoroczne wyjazdy Serbów do Bułgarii, gdzie jest kilkakrotnie taniej. Mieszkańcy miasteczka powtarzają z rozrzewnieniem, że za starej Jugosławii każde ze 100 tysięcy łóżek było wynajęte. Stara Jugosławia...

Między pierwszą a drugą wojną światową w Królestwie Jugosławii każdy obywatel był Jugosłowianinem i albo Serbem, albo Chorwatem, albo Słoweńcem, etc. W czasach socjalistycznej Jugosławii wszyscy mogli być wyłącznie Jugosłowianami. Gdy pod koniec lat osiemdziesiątych wypuszczono dżina nacjonalizmu i każdy dostał nalepkę Serba, Chorwata, Macedończyka, Albańczyka, lepiej było nie uważać się za Jugosłowianina. A dzisiaj...

Andrija nie potrafi odpowiedzieć na pytanie o swoją tożsamość. Gdy był mały z pewnością odpowiedziałby Jestem Jugosłowianinem pochodzenia albańskiego, mieszkam w Czarnogórze. Siedząca obok Minira (muzułmanka, ale zasady islamu tłumaczy jej moja koleżanka, wykładająca arabski w Berlinie) mówi: My już nie wiemy, kim jesteśmy. Jesteśmy jak zmutowana genetycznie kukurydza.

TOMASZ BAŃKA (jelena_tomek@o2.pl)

Autor (ur. 1976) od września 2003 jest koordynatorem zespołu ds. Iraku w Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, poprzednio był dyrektorem Polskiej Fundacji im. Roberta Schumana. W ciągu ostatnich 6 lat podróżował do byłej Jugosławii kilkadziesiąt razy. Powyższy tekst dotyczy wyborów parlamentarnych w Ulcinj, w Czarnogórze (20 października 2002), gdzie autor był jako obserwator.