Powrót do

Elementy folkloru w tradycji weselnej chorwackiej wyspy Murter

dodany: 29.04.2003 | autor: Dominika Malczewska

Wesele: pierwotnie słowo to znaczyło radość, wesołość. Dzisiaj są to: zwyczajowe uroczystości związane z zawarciem małżeństwa, występujące już u wielu ludów pasterskich, ale dopiero u ludów rolniczych rozwinięte w wystawny, tłumny, kosztowny, wielodniowy ceremoniał z muzyką, tańcami, obfitością jadła i napitku, ze skomplikowanym programem tradycyjnych obrzędów o pochodzeniu magicznym, których pierwotnym celem było unieszkodliwienie demonów, odwrócenie uroków, zapewnienie młodej parze pomyślności i licznego potomstwa. Główni uczestnicy tego wydarzenia mają przypisane ściśle określone zwyczajem role, zróżnicowane w tradycji rozmaitych krajów, regionów czy nawet warstw społecznych.

W Chorwacji różnorodność tradycji związanej z uroczystościami weselnymi jest bardzo duża. W jej granicach mieszczą się trzy podstawowe regiony: Dalmacja, Istria, Slawonia, które różnią się gospodarczo, geograficznie oraz kulturowo. Sama Dalmacja znajdowała się w przeszłości pod wpływami Rzymu, podczas gdy jej liczne wyspy należały do Cesarstwa Bizancjum. Z czasem władza przechodziła w różne ręce, węgierskie, austryjackie ,weneckie, włoskie, francuskie czy tureckie.

Właśnie w wyniku ucieczki przed najazdem tureckim (Seoba pučanstva czyli wędrówka ludu XVI-XVII wiek ) zasiedlona została wyspa Murter. Jest to jedna z 383 północno dalmatyńskich wysp. Terytorialnie znajduje się ona w północno-zachodniej części Šibeńskiego archipelagu, a administracyjnie w šibensko-kninskiej županii, gdzie ma status najgęściej zaludnionej wyspy. W czasie ucieczki przed Turkami powstały tam ostatecznie cztery miejscowości: Murter, Jezera, Tisno, Betina. Ich mieszkańcy zawsze byli spokojnymi, cichymi ludźmi, którzy przez wiele wieków starali się przystosować do warunków życia. Najpierw zajmowali się przewozem ludzi na pobliskie wyspy (Park Narodowy Kornaty), później, końcem XIX wieku, mieszkańcy Murtera zajęli się uprawą winnej latorośli i produkcją wina, później także rybołówstwem. Dzisiaj głównym zajęciem wyspiarzy jest turystyka. Kiedyś mieszkali tu pasterze, rolnicy, rybacy, dzisiaj kucharze, kelnerzy, właściciele restauracji czy kapitanowie statków turystycznych. Nie zmienia to faktu, że mieszkańcy kultywują swoją tradycję, historię i język: Murterini se ne odriču svojih prekomorskih posjeda, paze na svoje čvrste drvene gajete, čuvaju svoj poseban govor. Chociaż odległości między czterema miejscowościami nie są duże, każde z nich ma swoją własną tradycję, specyficzny folklor, obyczaje a nawet język. Ivo Furčić opisuje kulturę tych i innych pobliskich miejscowości w swoim obszernym dziele pod tytułem: Narodno Stvaralaštvo šibenskog područja i šibenskog otočja, poświęcając każdemu z nich osobny rozdział. Zróżnicowanie tego typowo wyspiarskiego terytorium jest bardzo duże. Jednak ze względu na tradycje weselne wszystkie murterskie osady można wspólnie opisać. Akurat na tej płaszczyźnie mamy do czynienia z podobnymi obyczajami. Początkowo społeczeństwo korzystało z jednego kościoła. Najstarszy budynek kościelny Crkva Gospe, zbudowany był między Murterem a Betiną w drugiej połowie XV wieku. Wiele było małżeństw zawieranych między mieszkańcami sąsiadujących społeczności. Kiedy wybudowano nowe budynki kościelne, tradycja była na tyle wspólna, że przetrwała. Dzisiaj istnieje jeden wspólny urząd stanu cywilnego, który znajduje się w Tiśnie. Kolejnym wspólnym elementem są zespoły muzyczne, przygrywające gościom na weselach. Przykładowo, w przeciągu ostatnich kilku lat (1998-2001) bardzo popularny jest jeden amatorski zespół, bardzo często zapraszany na różne uroczystości, którego członkowie pochodzą z Jezer. I tak na różnych weselach, w różnych miejscach, goście bawią się w podobny sposób.

Kiedyś, jeszcze kilkadziesiąt lat temu, całkiem inne panowały zwyczaje, inaczej też wyglądały kontakty międzyludzkie. Z jeszcze większym natężeniem różnice te są zauważalne w małych miejscach, gdzie wszyscy mieszkańcy znają się dobrze nawzajem i z tego powodu bardziej dba się o przestrzeganie pewnych konwenansów. Kiedyś młodzi nie mieli zbyt wielu możliwości spotykania się. Widzieli się jedynie podczas zabawy tzw. Kolo (narodowy taniec, wykonywany najczęściej w kręgu, przy wspólnym śpiewie i żartach), czy podczas pracy w polu lub na wyspie. Młody zakochany i dobrze wychowany chłopak, okazywał swoje gorące uczucia w stosunku do młodej panny śpiewając miłosne pieśni na ulicy lub pod jej oknem. Chcąc ubiegać się o jej rękę, oświadczyny swoje przekazywał przez najbliższego przyjaciela. Przyszła panna młoda prosiła o zgodę rodziców i wtedy dopiero mogła dać odpowiedź chłopcu. Po otrzymaniu twierdzącej odpowiedzi następowała tzw. prošnja czyli oficjalna prośba o rękę. Chłopak przychodził w towarzystwie ojca i stryja do domu wybranki i ojciec mówił:

- Eto, mi smo došli kod vas zaprositi divojku, vašu ćer za mog sina.

- Da mi nismo zato, vi ne bite bili ni došli.

Po zachęcającej odpowiedzi ze strony ojca dziewczyny następowało ofiarowanie zaręczynowego pierścionka. Do czasu ślubu chłopak mógł przychodzić w odwiedziny do narzeczonej dwa, trzy razy w tygodniu późnym popołudniem po kolacji, tak, że zakochani przebywali razem tylko i wyłącznie w obecności osób trzecich. Okres zaręczyn trwał od sześciu miesięcy do kilku lat.

Ślub w kościele zapowiadany był trzy tygodnie przed uroczystością na głównej mszy niedzielnej. W czasie tych tygodni odbywały się przygotowania, które polegały na zapraszaniu gości przez ojców młodych.

Pierwszy dzień weselnej zabawy wyglądał następująco:

Z samego rana swatowie pana młodego przychodzili do jego domu, zabierali narodową flagę i kierowali się do panny młodej. Ona ich oczekiwała z drewnianym naczyniem, pełnym wody do obmywania dłoni. Potem każdego z nich obdarowała czerwoną wstążką, przyczepiając ją do ubrania na ramieniu. Oni te wstążki nosili cały dzień. W podzięce śpiewali:

Evo neva dar donila
Gleda da bi dva dobila

Panna młoda przywdziewała odświętne ubranie. Każda z murterskich wiosek miała swoje odświętne stroje. Z okazji ślubu natomiast, wszyscy ubierali się identycznie. Pana młoda nosiła czarne buciki na małym obcasie (pastoli). Suknia plisowana, koloru modrego, tak jak fartuszek, miała czerwone wykończenia. Czerwona kamizelka miała zielone wykończenia przy zapięciach. Biała bluzka z haftowanym kołnierzem wyszywana była na rękawach i na przodzie. Na głowę zakładano wianek ze sztucznych, różnokolorowych kwiatów, wysoki na 10 centymetrów. Do niego przyczepiano welon (tulaš), długi do kolan. Mężczyzna zakładał wysokie buty (opanci), wąskie lniane spodnie do płowy kolana. Wokół bioder przewiązywał błękitny pas w białe kropki, długi na 2-3 metry. Kamizelka (kružet) tego samego koloru miała dwa rzędy guzików. Koszula była biała, płaszcz (kaparan) wełniany, w czerwone pasy. Na głowę zakładano czerwony kapelusz.

Tak wystrojona para, po poczęstunku, u boku najbliższej rodziny, szła do kościoła. Księdzu w zakrystii wręczano podarki: skarpety (bičve), wstążkę (šudarić), ręcznik (šugaman) i kawałek mydła, a wszystko to domowej roboty. W tym momencie następowało wpisanie do ksiąg kościelnych.

Po ceremonii najbliższa rodzina zbierała się w domu młodej mężatki. Około drugiej godzimy pod drzwiami zbierała się rodzina pana młodego, czekając na jego żonę i śpiewając:

Ima l'koga od našeg roda,
Ki bi nama vrata otvorija
I rumena vina napoija

'Vo su moji svati vitezovi,
Lipi svati mila brata mogą
Koji su se dovde potrudili
Po Maricu kićenu divojku

Przed dom wychodził jeden z członków rodzimy i częstował przybyłych winem. Następnie zapraszał do środka na poczęstunek: kroštul (kruche ciasto), pršunata (rodzaj babki), cilica (sucha figa), sery, itp. Przy pożegnaniu ojciec nakazywał córce, aby ta była posłuszną i dobrą żoną. Wszyscy wtedy śpiewali:

Zbogom moje mile drugarice,
Majci mojoj doneste vodice,
Da ne pere lice u suzama,
Drugalice ostavljan je vaman.

Żegnając się z matką dziewczyna śpiewała:

Oče, majko, braćo i sestrice,
Obrišite sa oka suzice,
Dan vinčanja mojega slavite,
A dvore me dragoda vodite.

W drzwiach zatrzymywała się, aby gromadce czekających dzieci rzucić pakunek słodyczy, cukierków, jabłek i pieczonych kasztanów. Następnie wszyscy razem kierowali się pochodem do domu pana młodego, gdzie zazwyczaj młoda para miała zamieszkać. Po drodze wszyscy sąsiedzi, znajomi, rodzina częstowali uczestników weselnego pochodu winem, rakiją i ciastem. Wznoszono przy tej okazji toasty, typu:

- U zdravlje mumka i divojke! Bog in da zdravlje!

- U zdravlje kuma i divera, kićenih svatova!

W połowie spaceru przyjaciele panny młodej wracali się do jej domu po jej panieńskie ubranie. Tymczasem pochód docierał do celu, śpiewając:

Otvori vrata, junakovo majko,
Doveli smo tvoje sunce žarko,
Koja će ti rano uraniti,
Dvor pomesti i vode doniti.

Wieczorem odbywała się uroczysta kolacja w domu młodej pary. Podawano zupę jarzynową (falša juha) i gulasz (meso na putać). Rodzice panny młodej zazwyczaj nie przychodzili zostając w domu i w ten sposób wyrażając swój smutek z powodu utraty córki. Drugi dzień wesela zwany był: Talac na glavac lub Troši svaki iz svog džepa. Z samego rana, po śniadaniu, w domu nowożeńców spotykała się grupa młodych ludzi. Przychodzili znajomi, aby złożyć gratulacje. W południe panna młoda szła do kościoła na główną mszę z teściową pod rękę. Po mszy obie chodziły po domach, a każda kobieta, która uczestniczyła w weselnej zabawie, musiała je obdarować wypieczonym specjalnie na tę okazję 3-4 kilowym chlebem z ozdobami. Potem szły do domu rodziców dziewczyny na obiad, gdzie zbierała się cała rodzina. Wchodząc do środka obie śpiewały:

Draga Mare, tebi dolazimo,
Na kudiji dare donosimo.
Lipa naša Mare se udala,
Sviman nam je veseje zadala.

Wieczorem wszyscy razem tańczyli i śpiewali. Tak się kończyła weselna zabawa.

Wesele należy do tego rodzaju zabawy, która opiera się na wielu tradycyjnych elementach. I chociaż wiele z nich dawno umarło w ludowej pamięci, część z nich pozostała w swojej pierwotnej lub w nieco zmienionej postaci. Zmienia się świat, ludzie, a wraz z nimi obyczaje. Dzisiaj byłoby nie do pomyślenia, aby zakochana para spotykała się do trzech razy w tygodniu, a w przypadku niezgody rodziców, dziewczyna musiała uciekać z domu, aby poślubić swojego wybranka. W dzisiejszych czasach narzeczeństwo nie trwa tak długo. Kiedyś było mało okazji do wspólnych spotkań. W przeciągu ostatnich dwudziestu lat, jak oceniają sami Chorwaci, niemalże stałym zjawiskiem kulturalnego i towarzyskiego życia młodych w tym kraju są kawiarnie czyli kafići. Wręcz nie przystoi nie wypić chociaż jednej kawy czy soku ze znajomymi w jednej z licznych kawiarenek. Dlatego młodzież ma bardzo dobre warunki do zawierania znajomości.

Weselne uroczystości mogą w swoim programie zawierać różne elementy folkloru charakterystycznego dla danego miejsca. Wszystko zależy od organizatorów i gości, ich chęci do zabawy, zamiłowania do tradycji.

Jedną z takich starych gier jest tzw. Izvađanje czyli wyprowadzanie (tłumaczenie moje- DM). Jest to lokalna nazwa typowo weselnej gry, która znana jest w tradycjach folklorystycznych innych terenów. Akcja rozgrywa się przed domem panny młodej, której poszukuje drużba, nazywając ją przy tym: 'tica koju su njegovi lovci ranili, chcąc ją wykupić i zabrać ze sobą. Cytuje wówczas tekst Izvađanja, znany w tradycji ustnej, nagrany przez Vedranę Milin-Ćurić (Pir na otoku Murter) w 1981 podczas wesela w miejscowości Jezera.

Tak zwane Lovačko društvo (łowieckie towarzystwo), czyli drużba z przyjaciółmi, podchodząc pod drzwi domu, przed którymi zbierają się też inni goście, chcący przysłuchać się żartobliwemu dialogowi, domaga się oddania mu ptaszyny. Brat lub kuzyn panny młodej wyznaczają za nią cenę. Po zabawnym targowaniu się i ostatecznym ustaleniu wysokości opłaty, wypuszczane są różne kobiety: stara, bardzo młoda, z miasta, w ciąży, mężczyzna w sukni itp. Im większa jest pomysłowość graczy, tym więcej śmiechu i oklasków ze strony publiczności, która może spontanicznie dorzucać swoje komentarze. Zabawa kończy się wypuszczeniem właściwej dziewczyny z domu.

Dzisiaj rzadko się zdarza, aby któryś z gości ubrał tradycyjny weselny strój. Czasami starsze kobiety przychodzą na uroczystość w takim ubraniu:

Da se žene sve na brzu ruku
U narodnu nošnju se obuku.
Ko je bija tamo tanjeg struka
Brzo se je u nošnju obuka...

Oto jak wygląda dzisiaj wesele na wyspie Murter:

Rano, drużby panny młodej spotykają się u niej w domu, aby jej pomóc w przygotowaniu się. Do pana młodego również przychodzą przyjaciele, aby razem iść po dziewczynę, śpiewając po drodze różne pieśni. Przed domem śpiewana jest następująca piosenka:

Dajte naše, ne pitamo vaše,
Dajte našu kićenu divojku
Što se našem obećala momku...

W tym momencie, jeżeli wcześniej się umawiano, może nastąpić Izvađanje. Odchodząc, mężczyźni śpiewają:

Zbogom ostaj, divojačka majko,
Odveli smo tvoje sunce žarko,
Ostalo ti ludo i nejako,
Ti ćeš lako uzgojiti, majko...

Wszyscy razem odjeżdżają udekorowanymi samochodami do Tisna, gdzie znajduje się Urząd Stanu Cywilnego. Po zawarciu ślubu w urzędzie wszyscy ruszają na uroczystość do kościoła. Po ślubnej mszy orszak (svadbena povorka) przechodzi ulicami miasta, cały czas śpiewając. Wygląda to prawie tak samo jak przed wieloma laty. Uczestnicy pochodu częstowani są po drodze. Poczęstunek zależy od majętności ludzi, którzy go przygotowali. Czasami jest to butelka domowego wina, czasami najdroższe zagraniczne trunki. Pochód prowadzony jest przez najbliższego przyjaciela pana młodego, który niesie dużą chorwacką flagę. Na jego zakończenie można zatańczyć tradycyjne Kolo, przy pieśni:

Kolo, kolo, u kolo,
U kolu je neva,
Na njij b'jela košulja,
B'jelom svilom šivana
A crvenom vezana.
Ljubi, ljubi nevo
Koga tebi drago,
Samo nemoj onoga
Koga nemaš rado,
Ako nemaš nikoga,
Šibaj vanka iż kola.

Młoda mężatka może zaprosić do środka Kola męża lub inne osoby. Czas zabawy zależy od zaangażowania jej uczestników. Potem goście idą na wspólna kolację, połączoną z tańcami i śpiewem.

Ważnym elementem folkloru w tradycji weselnej wyspy Murter jest śpiew i muzyka. Do ludowej muzyki konkretnego terenu zalicza się, według Jerka Bezicia, wszystkie muzyczne zjawiska, które są żywe lub jeszcze do niedawna były żywe w bezpośrednich i spontanicznych kontaktach, jakie miały miejsce w stosunkowo małych grupach, między artystą a słuchaczami. Badając konkretne obszary, badacz podkreśla popularność swobodnego i spontanicznego muzykowania, a obok tego zjawisko swobodnego i spontanicznego odbioru muzycznych zjawisk. Wobec tego faktu autor twierdzi, że muzyczny folklor danego regionu należy opisywać przez pryzmat sytuacji, które również zachodzą w sposób swobodny i spontaniczny. Vedrana Milin-Ćurin dokonała podziału różnego typu takich sytuacji, wyróżniając dwie grupy spontanicznych sytuacji:

1. Spontaniczne sytuacje bez powodu:
· W kawiarniach, karczmach, restauracjach
· W domu
· Na ulicy

2. Spontaniczne sytuacje z powodem:
· Wesele
· Uroczystości kościelne i państwowe święta
· Zabawy różnego rodzaju (urodziny, jubileusze itp.)
· Śpiewanie serenad

Jeśli chodzi o drugą grupę, to wesele jest zdarzeniem, które ukazuje najbogatsze możliwości muzyczne danej społeczności. Ten repertuar składa się z wielu utworów, które powstały specjalnie na tę okazję (wcześniejsze przykłady piosenek). Jeszcze do czasów II wojny światowej nie można było wyobrazić sobie udanej weselnej zabawy bez poszczególnych pieśni. Dzisiaj taki repertuar nie jest niezbędny, a kształtuje się z reguły całkiem spontanicznie. Dlatego tez wesele jest najlepsza okazją, dającą możliwość dobrego poznania muzycznych tradycji danego miejsca.

Wesele na Murterze to także sposobność usłyszenia tak żywych i częstych kiedyś pieśni epickich (pripovjedne pjesme). Dzisiaj ten gatunek jest niezmiernie rzadko wykonywany. Starsze pokolenie wspomina z tęsknotą dawne czasy wspólnego śpiewu na ulicach, w domach, o bohaterach, walkach, nieszczęśliwej miłości. Śpiewano o królewiczu Marku, królu Vladimirze, wojewodzie Janku, o miłości Rosandy i Mladena. Niektóre rodziny trzymają jeszcze Pismaricę czyli tomik pieśni Andrija Kačića-Miošicia Razgovor ugodni naroda slavinskog, czy pisane ręcznie zeszyty ze starymi miejscowymi piosenkami.

Milin-Ćurin, nagrywając w latach 1975-1989 pieśni śpiewane podczas murterskich wesel, zanotowała przynajmniej po jednym przykładzie takiej pieśni. Nie zostały one całkowicie zapomniane z kilku powodów. Ich teksty są wciąż aktualne, przynajmniej te mówiące o pięknie nadmorskiego życia, o aktualnych problemach lokalnych, czy o wydarzeniach z historii Murtera. Solowe wykonanie tego rodzaju utworu daje szansę śpiewakowi wykazania się talentem wokalnym. Pod koniec weselnej zabawy, kiedy wszyscy są już zmęczenie i spragnieni małego odpoczynku, pojawia się okazja dla solisty, przeważnie starszego wiekiem. Wszyscy słuchają go z uwagą, by później nagrodzić siarczystymi oklaskami.

Śpiewane są również pieśni o erotycznej tematyce (lascivne pjesme). Wykonują je zazwyczaj mężczyźni solo, w podobny sposób jak pieśni epickie. Czasem przyłączają się kobiety, śpiewając w grupie tradycyjnym, murterskim dwugłosem. Trzeba tez wspomnieć, że przy tych wszystkich tradycyjnych śpiewach, wykonywane są również różnorodne utwory z repertuaru starszej i najnowszej muzyki rozrywkowej, dalmatyńskie klapy (wokalne grupy, które pielęgnują tradycje ludowych dalmatyńskich pieśni), czy pieśni z innych regionów.

Na początku XXI wieku niełatwo jest na co dzień kultywować tradycje przodków, nawet, jeśli jesteśmy świadomi kulturowego bogactwa folkloru. Murterini mogą się poszczycić bogatą tradycją, nie tylko związana z obrządkiem weselnym. I chociaż dzisiaj wydarzenie to organizowane jest na nieco inny sposób, zawsze znajdą się jednostki, które innym współmieszkańcom chcą przypomnieć różne elementy tradycji. Tradycyjne ubranie, zabawy, gry, piosenki, pieśni epickie, erotyczne, sposób śpiewania itp., są zjawiskami, dzięki którym wesele po części może przypominać wesela z przeszłości wyspy Murter.

BIBLIOGRAFIA
1. Vedrana Milin-Ćurin, Pripovjedna pjesma na otoku Murter w: Bašćinski glasi nr.2, Omiš, 1993
2. Vedrana Milin-Ćurin, Pir na otoku Murter w: Bašćinski glasi nr.4, Omiš, 1995
3. Vedrana Milin-Ćurin, Spontanost- bitno obilježje folklornosti w: Bašćinski glasi nr.3, Omiš, 1994
4. Ivo Furčić, Narodno Stvaralaštvo šibenskog područja, Šibenik, 1980
5. Dinko Škevin, Betinski adeti i drugo, Šibenik, 1999
6. Stanko Ferić, Murterski otočni brevijar, Murter, 1999
7. Vlaho Burić, Handbook for foreigners in Croatia, Zagreb, 1997
8. A. Kopaliński, Słownik mitów i kultury, Państwowy Instytut Wydawniczy 1991