Powrót do

Peryferyzacja i deperyferyzacja, czyli trudne nazwy dla prostych zjawisk

dodany: 18.11.2002 | autor: Katarzyna Micuła

Zjawisko peryferyzacji i deperyferyzacji wyraźnie zaobserwować można porównując literaturę końca XIX wieku z literaturą lat dwudziestych i trzydziestych wieku XX w Słowacji. Ogłoszenie przez Czechów i Słowaków w 1918 roku Deklaracji Niepodległości, powstanie Pierwszej Republiki Czechosłowacji spowodowało, że po wojnie nastała wielka euforia, zachłyśnięcie się wolnością i własną państwowością. Wraz z nową sytuacją polityczno-społeczną zmieniły się horyzonty myślenia twórców literackich. Literatura zrzuciła z siebie obowiązek walki o wolność narodu, mogła poświęcić się innej tematyce na przykład radości z tego, co przynosi człowiekowi każdy dzień. Poeci - młodzi entuzjaści realizowali założenia filozoficzne Bergsona, Croccego, Fromma, Nietzshego. Na plan dalszy zszedł symbolizm. Oprócz kultu jednostki zaproponowanego przez witalizm, poeci pragneli dotrzeć do jak największej liczby odbiorców, musieli zrezygnować z symbolu, ponieważ jego wieloznaczność zakłócałaby odbiór poezji. Uproszczono również język i zrezygnowano z klasycznych gatunków poezji.

Literatura to niedefiniowalny żywy twór. Jak wszystkie zjawiska związane bezpośrednio z działalnością człowieka podlega ciągłej ewolucji (bądź rewolucji, w zależności od intensywności zjawiska). Zmiany te pojawiają się pod wpływem faktów literackich, na przykład utworów literackich, powstających w konkretnym czasie. Spośród trzech elementów: materiał (język), czynnik konstrukcyjny (np. cechy gatunkowe) i zasada konstrukcyjna, tylko ten ostatni jest zmienny i przyczynia się do ewolucji literatury. Używam tutaj pojęcia ewolucja nie tylko w znaczeniu procesu przechodzenia do stanów doskonalszych, ale jako wszelkiego rodzaju przeobrażeń, zarówno tych skierowanych do przodu, jak i tych skierowanych wstecz. Wspomniana już zasada konstrukcyjna przeobraża się w czasie pod wpływem czynników zewnętrznych np. zmieniających się norm zachowań społeczeństwa itp.

Szczególny rodzaj tych przeobrażeń można by zilustrować za pomocą łamanej linii ciągłej, obrazującej zjawisko peryferyzacji i deperyferyzacji w literaturze, w tym przypadku w literaturze słowackiej końca XIX wieku i początku wieku XX. W aspekcie tym nie jest niezbędne, by zagłębiać się w szczegóły literatury tego okresu, dlatego świadomie z tego rezygnuję, skupiając się jedynie na wskazaniu istnienia zjawiska peryferyzacji i deperyferyzacji w literaturze słowackiej.

Metafory linii łamanej lub sinusoidy używa się bardzo często dla zobrazowania sposobu, w jaki zmienia się w czasie literatura. Wyobraźmy sobie taką linię ciągłą z wybrzuszeniami na przemian góra-dół-góra-dół... Raz jedno zjawisko jest uwypuklone a raz drugie (najczęściej będące przeciwieństwem poprzedniego). Na przykładzie takiej sinusoidy bardzo wyraźnie widać jakie zmiany zachodziły w literaturze, kulturze, czy filozofii kolejnych, następujących po sobie, epok w dziejach ludzkości. Procesy historycznoliterackie podlegają prawom automatyzacji (podążanie zgodnie z konwencją), dezautomatyzacji (łamanie konwencji) i ponownej automatyzacji. W ramach tego zjawiska zainteresowało badaczy wzajemne przenikanie się literatury wysokoartystycznej z konwencjami tak zwanej literatury niskiej (to znaczy zamiana w literaturze tego, co znajduje się na pierwszym planie, planem dalszym, nierzadko nawet nie zaliczanym do literatury). Zmianom takim można przyjrzeć się z perspektywy analizy języka, tematyki i gatunku.

Obcują z XIX i XX wieczną literaturą słowacką, czytelnik już na pierwszy rzut oka dostrzega ogromną różnicę, można by nawet powiedzieć polaryzację, między twórczością Pavla Országha Hviezdoslava, Ivana Krasko, Vladimíra Roya, Jána Smreka, czy Emila Bleslava Lukača. Zarówno w zakresie tematyki, techniki, czy języka. Jest ot o tyle interesujące, że tak zróżnicowana twórczość powstała na przestrzeni zaledwie czterdziestu lat.

Język, jakim są napisane sonety Hviezdoslava (Sonety, 1866; Krvavé sonety,1919) jest wyszukany, dostojny, dopracowany i przemyślany w nawet najmniejszym szczególe. W jego poezji nie ma miejsca na spontaniczną improwizację. Hviezdoslav używał języka eleganckiego, czysto literackiego, od wieków przynależącego do literatury i kojarzonego z tak zwanym stylem wysokim. Jedynie pisząc o wojnie, by podkreślić jej okrucieństwo i bezduszność używał ostrych i szorstkich wyrażeń. Stworzył dzięki temu uroczysty nastrój pełen wzniosłości, a przede wszystkim powagi. Zmianę widać już w, nie tak odległej od Hviezdoslava, twórczości I.Krasko, I.Galla i V.Roya. Symbolizm, który zawładnął słowacką Moderną niósł ze sobą również zmianę języka, która nie była tak diametralna, jak w późniejszym czasie, ale już zauważalna. W poezję wkroczyły symbole, wiersze nasycone były indywidualnymi metaforami, powtarzającymi się motywami. Dla Krasko będą to: niebo, kapliczka, Bóg, wzgórze, topola, pola, łąki. Dla Janka Jesenskiego: dłonie, olcha, ptak, lilie, dusza, fale. Dla Roya: kruk (ptaki służyły mu do opisania różnych stanów duszy), motyle, kolory (biały, niebieski, fioletowy). Rodzaj introwertycznej spowiedzi, jaką była poezja modernistów, pociągał za sobą fakt silnego zindywidualizowania języka tak, by był on jak najbliższy poecie i jego własnemu światu.

Doskonałą tego egzemplifikacją jest poezja Jána Smreka, pisana prostym językiem, pełna kolokwializmów, radości, spontanicznych okrzyków. Bardzo wyraźnie widać, jak język potoczny dotąd pozostający poza konwencją literacką aktualnie stoi w samym jej centrum. Metafory Smreka nie są skomplikowane, do ich konstruowania używa języka codziennego i uzyskuje wyraźne, soczyste, zrozumiałe obrazy. Opisuje wszystko tak, jak widzi, jak może to zobaczyć przeciętny człowiek. Nie używa zbędnych eufemizmów, nazywa rzeczy po imieniu, nawet jeśli musi użyć wyrazów, które wcześniej nie znalazłyby się w wierszu.

Proces deperyferyzacji można również zaobserwować na płaszczyźnie gatunkowej. Tak popularne w okresie realizmu utwory prozatorskie (zarówno formy dłuższe: Vajansky, Hviezdoslav, E.Marothy-Šoltesová, jak i krótsze: M.Kukučin, B.Slančiková-Timrava) zeszły na plan drugi, a literatura modernistyczna i międzywojenna zdominowana została przez poezję. Wynikało to między innymi z tego, że literatura zwolniona została z założeń realistycznych w myśl, których miała ona być zwierciadłem rzeczywistości. Realizm skupiający się w głównej mierze na problemach dotyczących całego narodu potrzebował więcej przestrzeni niż poezja modernistyczna skupiająca w centrum zinteresowania indywidualne przeżycia. Oczywiście nie można stwierdzić, że powstawały jedynie utwory prozatorskie, wystarczy spojrzeć na dorobek poetycki Hviezdoslava. Inspirowali go poeci tacy, jak Goethe, Schiller, Heine, Petőfi, a jednak wykorzystywane przez niego gatunki to klasyczny sonet, ballada i epos ( bardzo rzadkie w latach 20 i 30 XX wieku). Wiersze Smreka są wprawdzie rytmiczne i rymowane, nie są jednak obwarowane tak wieloma regułami, jak sonety. Pojawiają się w nich hipermetrie, spontaniczność, zachwyt nad cudownością życia.

Przeniesienie środka ciężkości ma miejsce również w tematach, jakie poruszano w utworach literackich. Na przykładzie twórczości Hviezdoslava, Vajanského, czy Kukučina widać, że bohaterowie ich utworów są częścią całego społeczeństwa a wszelkie próby oderwania się od niego grożą katastrofą. W literaturze dominuje tematyka moralnych wartości, w szerokim ujęciu społeczna oraz tematyka polityczna. Odmiennie jest w poezji Krasko, Jesenskiego i Roya. W ich poezji podmiot jest silnie zindywidualizowany. W centrum zainteresowania poeci stawiają jednostkę. Nie jest ona oczywiście umieszczona w próżni, jej także dotyczą problemy społeczne, ale indywidualnie postrzegane. Wprowadzona do literatury, jeszcze przez Ľudovíta Štúra, zasada imperatywu patriotycznego ograniczała obecność kobiet w poezji, inną niż w roli matki lub kobiety walczącej dla narodu. Zasadą tą kierował się również Hviezdoslav pisząc głównie o prawdzie, wolności, równości, miłości do ziemi ojczystej. W tej sytuacji prawie rewolucyjną stała się propozycja Janka Jesenskiego, który w swojej poezji poruszał temat kobiety, jako przedmiotu kultu erotycznego. Kobieta wkroczyła do literatury na dobre, stając się w nie długim czasie megatematem. Jesenský i Roy proponują specyficzny rodzaj poetyckiego studium kobiety, decydując się na tak zwaną poetyką drobiazgu (skupiają się na jednym istotnym elemencie np. części ciała i z niego powstaje obraz poetycki). Podobnie pisze Smrek, dla którego kobieta jest wielką inspiracją. I to nie tylko ta będąca przedmiotem gorących uczuć poety, ale również zwykłe prostytutki, pracownice drukarni, czy nieznajoma spotykana na ulicy lub w kawiarni. Inne spojrzenie na kobietę widać w poezji E.B.Lukača, który pisze głównie o miłości straconej, o miłości nieszczęśliwej. Sam siebie skazuje na smutek.

Oczywiście poezja nadal poruszała tematykę socjalną, ale z zupełnie innej perspektywy niż wcześniej. Pisano o aktualnej sytuacji politycznej, o narastającym faszyzmie, porównywano wieś do miasta, miasta słowackie do zagranicznych metropolii. Naturalnie po wojnie tematyka ponownie się zmieniła.

Literatura podlega takim samym prawom, jak wszystkie inne dziedziny ludzkiej działalności. Człowiek się zmienia, zmienia się jego otoczenie i jego sposób myślenia, postrzegania świata. Z czasem zdajemy sobie sprawę, że stare środki wyrażania naszej postawy życiowej uległy automatyzacji i są już niewystarczające, albo nasza postawa zmieniła się tak diametralnie, że środki te nie przystają już do niej. Zazwyczaj poszukiwania rozpoczyna się od zanegowania stanu aktualnego i w celu znalezienia czegoś całkowicie odmiennego. Spychamy na peryferia naszych zainteresowań aktualne techniki, a zaczynamy używać tych, które były na peryferiach, nie cieszyły się dotąd zainteresowaniem. Oczywiście nie można stwierdzić, że zasięg peryferyzacji i deperyferyzacji jest absolutny, wspominany E.B.Lukač pozostał wierny technice poetyckiej wypracowanej przez Hviezdoslava, a dwa jego tomiki (Spoveď i Križovatky) są wyraźnie symbolistyczne. Traktuję to zjawisko pozytywnie, w przeciwnym zaś wypadku mielibyśmy do czynienia z sytuacją znaną nam z epoki realizmu socjalistycznego.